HET ANKER WERD EEN SYMBOOL VAN DE HOOP OMDAT HET BIJ EEN STORM voor een schip en zijn opvarenden de enige hoop op redding biedt. Als symbool werd het al in de Hellenistische cultuur gebruikt. Het was toen ook het attribuut van verschillende zeegoden.

Links: Schild met anker op een Griekse vaas en rechts: Romeins anker met uitneembare stok.

Aanvankelijk werd in de oudheid een grote steen met gaten waardoor een lijn kon worden gehaald, als anker gebruikt. In de Griekse en Romeinse tijd was het anker al verder ontwikkeld en had het de vorm die we tegenwoordig kennen. Uit die tijd zijn er zowel houten als ook ijzeren ankers bekend. De Middeleeuwse ankers zijn steeds van ijzer, de dwarsstok van hout. Moderne ankers zijn geheel van ijzer en hebben ook een ander model dan de klassieke ankers. Als embleem wordt gewoonlijk het middeleeuwse Europese anker afgebeeld, de stok in plaats van haaks op, zoals in werkelijkheid, evenwijdig aan de armen. Aan zo’n anker wordt soms ook de ankerlijn toegevoegd die er in de fraaie golf omheen wordt geslagen..

            Het anker komt in een Christelijke context als teken van de hoop voor het eerst voor in de Brief aan de Hebreeën, 6:17-20.[1]  Het wordt verder al genoemd door de kerkvader Clemens Alexandrinus (150ca-220ca) in zijn Paedagogos. Hij schrijft hierin, gevraagd naar welke symbolen (voor de Romeinen) niet aanstootgevend zouden zijn: „de figuren op onze (i.e. de Christenen) zegels kunnen een duif of een vis of een schip met volle zeilen of een lier, het muziekinstrument dat Polykrates op zijn zegelring had, of een scheepsanker, zoals Seleukos dit op zijn zegel liet snijden, zijn…” [2]. Het anker kon later gezien worden als een verborgen vorm van het kruis en als zodanig werd het aangebracht op Christelijke graven en sarcophagen. [3] Het anker is dus zeker een oeroud christelijk symbool waarvan de betekenis al in de Oudheid werd vastgelegd en ook hier is weer te zien dat veel symbolen zowel een christelijk-godsdienstige als een seculiere betekenis hadden zoals ook de leeuw enerzijds als symbool van een krijgsman kan worden gezien en anderzijds, zeker in de 16^e eeuw, als symbool van Christus. Als symbool van de hoop is het anker bijvoorbeeld afgebeeld op een gedenkpenning voor Philips III uit 1598. [4] In dezelfde zin komt het anker voor op het zegel van Rhode Island uit 1647, en in het wapen van Kaap de Goede Hoop. [5] Ook particulieren gebruikten het anker wel zo en het staat  bijvoorbeeld in de burgerlijke wapens van de (Nederlandse) families Dregmans en Groenendijk. In het wapen van de familie Van der Hoop komt het anker voor als zinspeling op de familienaam. Ook in het Verenigd Koninkrijk komt het anker veel in familiewapens voor [6].

Dolfijn met dreganker op een munt van Filips van Bourgondië, 1517, altaar met anker en dolfijn op het zegel van de Bataafse Republiek (1796)  en de combinatie van een latijns kruis, een Heilig Hart en een anker als symbolen van Geloof, Hoop en Liefde op een 19^e eeuwse Franse grafsteen.  

In combinatie met een dolfijn wordt het anker wel gezien als het symbool van de gematigdheid. Zo’n combinatie staat eerst op een munt of penning van Filips van Bourgondië uit 1517, het jaar waarin hij van admiraal-generaal werd bevorderd tot bisschop van Utrecht. [7]. Op een penning uit 1608 van de Aartshertogen Albrecht en Isabella staat een anker met een dolfijn in dezelfde zin. [8] 

            Met een wat gewijzigde betekenis is het anker met de dolfijn terechtgekomen op het zegel van de (Nederlandse) Nationale Vergadering van 1796. Het staat hierop op het altaar dat omringd wordt door de Nederlandse Maagd met speer en vrijheidshoed en de Nederlandse Leeuw met de driekleur. Het anker met de dolfijn wordt in het besluit uitgelegd als het symbool van handel en zeevaart.  [9]

In de katholieke symboliek is het anker eveneens het symbool van de hoop en komt dan vaak voor samen met een latijns kruis en een hart voor het geloof en de liefde. Deze combinatie komt wel voor op grafmonumenten

Modern scheepsanker.

(Coll. Scheepvaartmuseum Rotterdam)

HET ANKER ALS SYMBOOL VAN DE ZEESTRIJDKRACHTEN

Voorbeelden van Ankers als symbolen van de Zeemacht.

Australië, Canada, Denemarken, Spanje, India, Japan, Nederland, Nieuw Zeeland, Rusland, Sri Lanka, Zuid Afrika, Verenigd Koninkrijk, Verenigde Staten, Estland, Finland, Thailand.

Meer nog dan als symbool van de hoop komt het anker over de hele wereld voor als heraldisch symbool van de zeestrijdkrachten, en het wordt o.m. gebruikt als mouw-, kraag-, baret- en petembleem. Verder komt  het anker voor op onderscheidingsvlaggen van de marine, van de ministers en van de staatssecretarissen van marine. Een enkel anker of gekruiste ankers komen ook voor in de emblemen van de verschillende marinierscorpsen. Zoals in de voorbeelden te zien is verschillen de ankers alleen in de grafische uitwerking.

            Al deze ankers zijn waarschijnlijk afgeleid van het anker dat vanaf het eind van de zestiende eeuw door de Engelse Admiraliteit werd gebruikt. Daaraan voorafgaand komt het enkele staande anker in de Habsburgse Nederlanden voor in verschillende wapens van vestigingen die mogelijk bedoeld waren als oorlogshaven. Deze ankerwapens vervingen de eerdere stadszegels waarop het wapen van de landsheer als admiraal was bevestigd aan de mast van een scheepje of op het grootzeil was afgebeeld. Het anker verving dus het scheepje dat beschouwd moet worden als het oudste symbool van de scheepvaart in het algemeen. In artistieke zin betekende dat een enorme vereenvoudiging, ook al omdat de vorm van het anker nauwelijks verder evolueerde. Zo hoefden wapen en zegel niet steeds aan de zich snel ontwikkelende scheepsbouw aangepast te worden. [10]

In de Nederlandse heraldiek komt het anker al in de 13e eeuw voor het eerst voor. Uit die tijd dateren vier wapens van havenplaatsen in de Nederlanden waarop een anker het voornaamste meubel is. Het oudste wapen is mogelijk het wapen van St. Anna ter Muiden dat aan de havenmonding in het Zwin lag en een concurrerende positie ten opzichte van Sluis innam. Het is: Rood, een anker tussen een zon en een maan. Een vroeg voorkomen van dit wapen is op het zegel van de stad uit 1276. [11]

Zegel van St. Anna ter Muiden, 1276.

Wapen: Een staand anker tussen en zon en een maan. L.: X SIGILLVM SCABINORVM DE MOVDA

Aan het eind van  de 15e eeuw blijkt een schildhouder te zijn toegevoegd. Het is een  zwarte griffioen (met rode kop en witte vleugels). De griffioen is een figuur die sterk verbonden is met de aartshertogen van Oostenrijk. Een belangrijk ogenblik in de geschiedenis van het stadje was de belegering van Sluis tijdens de Vlaamse opstand door Maximiliaan van Habsburg in 1488. De geschiedenis van St. Anna ter Muiden vermeldt dat aartshertog Maximiliaan tijdens de opstand van Vlaanderen in 1483 de stad plunderde  „En in 1492 legerde hij er zich tot groot nadeel der stad met zijn krijgsvolk, om sluis te beoorlogen, dat door philips van Kleef bezet was.” [12] Men kan zich voorstellen dat Maximiliaan bij deze gelegenheid het stadje heeft toegestaan het wapen met een schildhouder te vermeerderen.

Wapen en zegel van St. Anna ter Muiden

(Foto H.d.V., zegel uit: Jansen op.cit, 1850)

            Elders in Vlaanderen en in het Vrije van Brugge had behalve St Anna ter Muiden of kortweg Mûde, ook het dorp Lombardsijde een wapen met een anker. Dit is te verklaren uit de ligging van Lombardsijde aan de monding van de IJzer en tegenover Nieuwpoort. [13]

Volgens zegelafdrukken uit 1506 en 1536 was het symbool van Texel een anker en de (Hollandse) leeuw. Deze zegelfiguur is te verklaren uit de omstandigheid dat de Hollandse schepen via het Marsdiep in- en uitvoeren en er dus een agentschap of admiraliteitsvestiging in Texel was. Op het zegel van Texel uit 1508 is een anker met ring en balk te zien waarnaast een leeuw. In het randschrift is het woord „Texel” te lezen. In 1536 was dit volgens Sierksma, (p. 270) een gaande leeuw waaronder een anker. Het anker staat ook afgebeeld op een gevelsteen uit 1611 en het wordt daarop gehouden door twee leeuwen. Later ontwikkelde zich uit deze figuur het wapen van Texel. [14]

            Tenslotte is er ook nog het wapen van Steenwijk dat ongeveer uit dezelfde tijd moet dateren. Dit was oorspronkelijk doorsneden van wit over rood waaroverheen een staand zwart anker. De kleuren van het veld zijn de kleuren van het bisdom Utrecht waartoe Steenwijk behoorde en we kunnen op die manier aannemen dat het wapen bedoeld is als het symbool van een Utrechtse havenstad. Als auctor intellectualis van dit wapen kan admiraal-generaal Filips van Bourgondië gelden. Het wapen komt voor als klop op een zgn Carolusgulden uit 1580 waarop de buste van Filips II en omschrift philippus d.g. rex. hisp.. [15]

            Hoewel geen direct verband kan worden vastgesteld tussen deze vier wapens en enige autoriteit buiten de stedelijke colleges om, moet het toch van betekenis worden geacht dat ze juist enkele jaren na het totstandkomen van de Ordonnantie op de Admiraliteit van 1488 verschijnen.

In de 16e, 17e en 18e eeuw speelde het al of niet klare anker in de symboliek van de zeemacht in de Lage Landen en de Republiek geen rol meer. In plaats daarvan ontwikkelden vanaf het midden van de 16e eeuw onder Habsburgs bewind gekruiste ankers zich tot het symbool van de zeemacht. Pas aan het eind van de 18e eeuw komt het staande anker, mogelijk onder Engelse invloed, voor in verband met de Admiraliteit van de Republiek. Dit anker is de voorloper van het huidige gekroonde anker van de Nederlandse Koninklijke Marine.