ESSAY

Graafschap

Departement

Provincie

Avesnes

Essay

het wapen van henegouwen is gekwartileerd. in het eerste en VIERDE kwartier staat op een gouden veld een zwarte leeuw met rode tong en klauwen; in het tweede en derde op een gouden veld een rode leeuw met blauwe tong en klauwen.

Het Oude Wapen van Henegouwen.

            Een wapen voor Henegouwen komt voor het eerst voor op het zegel van graaf Boudewijn V (1171-'95) die in 1191, na de dood van zijn schoonvader Filips van de Elzas, in Vlaanderen was opgevolgd. Zoals gebruikelijk is de graaf te paard afgebeeld. Het schild aan zijn arm is gekeperd. Onder zijn opvolger Boudewijn VI (XI in Vlaanderen), werd het wapen met de kepers verplaatst naar het tegenzegel. Op zijn ruiterzegel draagt hij het wapen van Vlaanderen. [1])

            Toen in 1233, na de dood van Ferrand van Portugal, Johanna het bestuur van het graafschap overnam, verdween het wapen met de kepers van het grafelijk zegel.

            Opvolgingsproblemen ontstonden in Vlaanderen door de twee hu­welijken die de jongste dochter van Boudewijn, Margaretha, had geslo­ten. Haar beide oudste zonen uit de verschillende huwelijken maakten aanspraak op de grafelijke titels van Henegouwen en Vlaanderen. In 1246 werd de erfenis in een scheidsrechterlijke uitspraak van Lodewijk de Heilige van Frankrijk onder de pretendenten verdeeld. Henegouwen zou daardoor toevallen aan Jan van Avesnes, de zoon van Margaretha uit haar eerste huwelijk. Margaretha zou echter nog tot haar dood in 1280 in Henegouwen blijven regeren.

            Margaretha ging in 1265 Jan I, de zoon van Jan van Avesnes die in 1257 was overleden, bij het bestuur van Henegouwen betrek­ken. Het wapen met de kepers kwam toen ook weer terug. Uit deze tijd dateert ook de oudste (ca. 1275) beschrijving van het wapen. Deze luidt: "Le countee de Henaud, cheverounnee de or et de sable". [2])

            Bij de uitspraak van 1246 was uiteraard Rijks-Vlaanderen (De zeeuwse eilanden bewesten de Schelde, de Vier Ambachten en het land van Aalst) buiten beschouwing gelaten omdat de franse koning daarover geen zeggenschap had. Het gebied bleef daarom een twistappel tussen de Avesnes en de Dampierres. Toen Margaretha de leenhulde aan de Duitse Koning achter­wege liet, verklaarde Willem II haar in 1252 van haar rechten verval­len. In plaats daarvan erkende hij Jan van Avesnes als leenman. De belening werd in 1260 door Richard van Cornwall weer ongedaan gemaakt ten gunste van Margaretha.

            Jan I werd in 1279 opnieuw met Rijks-Vlaanderen beleend en vanaf die tijd gebruikte hij het wapen van Vlaanderen in combinatie met de rijksadelaar als helmteken. Hij bleef dit wapen ook gebruiken nadat hij in Henegouwen was opgevolgd. [3])

            In 1299 volgde Jan I als Jan II in Holland op en vanaf toen zou hij dus ook het wapen van Holland hebben kunnen gebruiken. Pas van zijn zoon Willem I (III), die de beide graafschappen erfde, zijn zegels bekend waarop een van Vlaanderen en Holland gekwar­tileerd wapen voorkomt. Als helmteken nam hij de adelaar van zijn vader over.

            Het wapen met de kepers komt in de veertiende eeuw nog voor in de wapenrol van Gelre en de voortzetting daarvan uit de vijftiende eeuw, de wapenrol van Bergshammer. Het staat daarin onder de naam "out henegou­we" met als helmteken een zwarte hertskop met gouden gewei en gouden kroon. De helmkleden zijn zwart. [4])

Bourgondiërs en Habsburgers.

            In 1433 viel Henegouwen tesamen met Holland, Zeeland en Friesland toe aan Filips de Goede van Bourgondië. Deze zag er van af de wapens van zijn nieuw verkregen gebieden in zijn hertogelijk wapen op te nemen. In ieder gewest apart voerde hij het oude landsheerlijke wapen verder. Voor Henegouwen koos hij niet voor het eerste wapen van Jan I maar voor diens wapen dat hij van 1279 tot 1299 had gevoerd en dat dus identiek was aan dat van Vlaanderen. [5])

            Uit talrijke vijftiende- en zestiende eeuwse afbeeldingen blijkt dat de zwarte leeuw door de opvolgers van Filips de Goede uit het Bourgondische en Habsburgse Huis voor het gewest gevoerd is gebleven.          Direct nadat Filips II in de Nederlanden was opgevolgd werd het wapen gewijzigd. In plaats van het wapen van Jan I (II) werd nu het gekwartileerde wapen van Willem I gebruikt. Een vroege afbeel­ding ervan is te vinden op een ets die de uitvaarts­stoet van Karel V in 1558 voor­stelt.

Later Gebruik.

            Het gekwartileerde wapen is tot het einde van het Ancien Régime voor Henegouwen in gebruik gebleven. Het stond ook, ongekroond, op de  zegels van het gewest. [6])

            Zoals uit het zegel van de Verenigde Belgische Staten van 1790 blijkt, werd het gekwartileerde wapen door het souvereine gewest Henegouwen van de Habsburgers overgenomen. In de franse tijd werd het, conform de franse wet, afgeschaft en op zegels vervangen door een afbeelding van de Franse Maagd met de departementsnaam in het rand­schrift. In deze tijd heette Henegouwen "Département Jemappes".

            In de nederlandse tijd werd het wapen, nu gedekt met een kroon met dertien parels, voor de provincie hersteld. In het K.B. uit 1837 ter vaststelling van het konink­lijk wapen werd het bevestigd.

HAINAUT/HENEGOUWEN

Graafschap

Vlaamse Huis

Boudewijn

1171-1195

Ruiterzegel: W.: Kepers. L.: X baldvinvs comes flandrie et hainoie. D.: 1192 (Vredius 1639, p. 23).

Boudewijn van Vlaanderen

*1169-†14.iv.1205

Graaf van Vlaanderen 1194-1205

Graaf van Henegouwen 1195-1202

Latijns Keizer 16.05.1204-1205

Als Boudewijn IX Graaf van Vlaanderen (1194-1205)

1194 Ruiterzegel: Wapen: Leeuw. L.: sigil baldv.... is flandrie. D.: 17.XII.1194-17XII.1195. [AGN 2, p. 394; Wree, p. 14.]

Als Boudewijn VI Graaf van Henegouwen (1195-1202)

1195 Ruiterzegel: W.: Gekeperd. (De Raadt, J. Sceaux armoiriés, 1897. T. II. p. 15)

Als Boudewijn I Latijns Keizer (1204-1205)

Kroning in de St. Sophia 16.05 .1204

Æ Alles over Boudewijn van Vlaanderen: Latin Empire

Keizerlijk symbool: Een gouden adelaar.

Een bericht dat Boudewijn sieraden in de vorm van een adelaar op zijn kroningsgewaad gedragen zou hebben: Brightman, F.E.: Byzantine Imperial coronations. In: Journal of Theological Studies, 2, 1901 pp. 359-392. En: Hendrickx, B.: Les institutions de l'Empire latin de Constan­tinople (1204-1261). In: Byzantina, 6, 1974, p. 125.

W.: Goud, een zwarte leeuw.

1204 Ruiterzegel van Boudewijn van Vlaanderen. W.: Leeuw. L.: bald(ui­nus) d(e)I gra(tia) imp(erato)r rom(anie) fland(rie) hain(onie) com(es).

1204 Troonzegel. L.: baldoui­nos. despo­tes. (De Wree, p. 14. Preve­nier no 275. pl. XXX nos. 67-68.)

"Vers 1601, Antoine de Succa, en ses Mémoriaux, f.o. 17, montre le bouclier de parade (?) de Baudouin IX comte de Flandre et de Hainaut ou Baudouin 1er empereur de Romanie, tel qu'il figurait a l'abbaye de Notre-Dame de Flines; ce monument a disparu depuis, mais ce qui nous est representé est plein de curio­sités: qu'on imagine un écu a l'es­pagnole (pointe arrondie), semee d'anneaux et orné en son centre d'un umbo rectangulaire, offrant des rois en majesté et des Turcs a cheval (?) (Bruxelles, Bibl. royale, Mss, II, 1862.5)." (Pinoteau: Un diffi­cile Probleme (...) Portugal. noot 27 (XV Congreso Internacional))

Johanna

Ferrand van Portugal

1202-1241

1212- †1233

W.: Gekeperd.

Zegel en contrazegel van Ferrand van Portugal [7]

W.: Vlaanderen.

TZ.: W.: gekeperd.

L.: SIGLL FERANDI COMITIS FLANDRIE. / X ET COMES HAINOIE

D.: 1214. (De Raadt).

Deze combinatie wordt ca 100 jaar later afgebeeld in het Armoriaal Gelre nr. 1030, en rond 1440 in het Wapenboek Bergshammer

Zegel en contrazegel van gravin Johanna van Vlaanderen en Henegouwen. 1233 [8]

Zeeuws Archief, Zelandia Illustrata III-688.

Zegel: Op haar hand een valk en randschrift: X S IOHANNE COMITISSE FKANDRIE ET HANNONIE

Contrazegel: Wapen: Leeuw en randschrift: X SECRETVM MEVM MICHI

Margaretha  

Jan I

1244-1280

1265-1280

Wal­fords Roll n°  38. (1273): Le countee de Henaud, cheverounnee de or et de sable.

Huis Avesnes

Jan I (II) van Avesnes

1280-1304

Contrazegel van Jan van Avesnes , graaf van Henegouwen 1299

CSN 542

W.: Leeuw

L.: SIGILLVM IOHIS COMITIS HANONIE

Zegel van Jan van Avesnes , graaf van Henegouwen en Holland, 1299

CSN 543

W.: Leeuw

Helmteken: Adelaar

L.: SIGIL   IO [NIS: DE AVE-NIS COMITIS H]AY[NONI]

Wijnbergen n° 1205: (haynnau): Goud, een zwarte leeuw. (Vlaanderen)

Willem I (III)

1304-1337

Zegel van  Willem I

Wapen: ¼ van Vlaanderen en Holland

Helmteken: Adelaar (Duitsland / Rooms Koning)

Schabrak en kopversiersel: Van het wapen en helmteken

Omschrift:  S GVILL DEI  [...] GRA COMITIS HAYNON HOLANDIE  ZELANDIE AC  DNI FRIZIE

Willem II (IV)

1337-1345

Zegel en contrazegl, 1337

Zegel: W: ¼ van Vlaanderen en Holland

L.: S’GVILLI COMITIS HANONIE HOLL ZELANDIE AC DNI FRIZIE

Contrazegel: Wapencompositie: W.: ¼ van Vlaanderen en Holland. Schildhouder: Adelaar

L.: S’GVILLI COIS HAYNN HOLL ZELANDIE AC DNI FRIZIE

1339

Haagse Handschrift Heraut Beyeren, fol 22r [9]

Margaretha

*1310-†1356

Gravin van Henegouwen 1345-1356

¥ 1324 .02.26 RK Lodewijk de Beier

Zegel en contrazegel van Margarethe

Zegel: Wapencompositie:

Wapen: Ruit van Holland van Vlaanderen

Schildhouder: Adelaar

L.: X COMITISSS HANONIE HOLANDIE ZELANDIE ET DOMINE FRIZIE / X S’ MARGAETE DI GRA ROMANOR I₽ATCIS SEMP AUGUST

Contrazegel:

Wapencompositie: Als voor

L.: X S’ MARGARETE COMIT HAYN HOLL’ ZEEL’ AC DNE FRISIE

Huis Wittelsbach

Willem III (V)

1356-1358

Wapen van Willem III (V)

Haagse Handschrift Heraut Beyeren, fol 22rv [10]

Albrecht

1358-1404

Wapens van Graaf Albrecht en zijn vazallen

Armoriaal Gelre K.B. Brussel Ms. 15652-56 fol. 83 r

Wapen:  ¼ van Wittelsbach  en ¼ Henegouen-Holland

Helmteken: En pauenstaart fomende uit een rode kroon.

Ook: Oud Henegouwen (1192):

W.: Gekeperd van zes stukken goud en zwart.

H.:  Een gouden kroon en een zwarte hertenkop met gouden gewei.

Gelre  fol. 82 v  n° 1030, Oude Hennegou­wen.

Origineel niet beschikbaar

Wapen: Gekeperd van zes stukken goud en zwart.

Helmteken:  Een gouden kroon en een zwarte hertenkop met gouden gewei.

Gelre, fol 106 v  (n° 1530). Oud Hennegou­we.

Willem IV (VI)

1404-1417

Zegel van Willem III van Henegouwen, V van Holland & Zeeland

W: ¼: 1&4: Wittelsbach; 2&3: ¼ van Vlaanderen en Holland.

Jan van Beieren

*1374-†1425

Bisschop elect van Luik 1389-1418

Graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen 1418-1425

Zegel van Jan van Beieren, met wapencompositie, 1422

Wapencompositie:

Wapen: ¼ Wittelsbach en Vlaanderen/Holland

Helmteken: Pauwenstaart.

Schildhouders: Twee griffioenen

Jacoba

Foto H.d.V. 2008

Haar wapenbord in de Bavo kerk in Haarlem

Het wapen gekwartileerd van Wittelsbach en Vlaanderen-Holland. Gedekt met een hertogskroon en omgeven door de Hollandse Tuin.

Bourgondische Huis

Filips de Goede

1433-1467

Uit het Wapenboek Bergshammer

W.: Gekeperd van goud en zwart. H.: Een zwarte hertekop met gouden gewei en kroon. K.: Zwart. Bergsh. fol. n°  1218: out henegouwe. (Komt ook voor bij Gelre nr. 1030)

Uit het Wapenboek Bergshammer

W.: Goud, een zwarte leeuw. H.: Een rode kroon en een bos pauweveren. K.: Wit. Bergsh fol. 15 r , n°  100: henegouwe

W.: als 100, de leeuw met rode tong en klauwen. Bergsh. fol. n°  1217: gr van henegouwe.

Philips de Goede1450

uit het Remissorium Philippi

Nadat Henegouwen was doorgegeven aan het Habsburgse Huis bij de dood van Maria van Bourgondië in 1482, werd het in 1549 op initiatief van Karel V deel van de Spaanse Nederlanden, vervolgens in 1581 van de Zuidelijke Nederlanden. Tussen 1659 (Verdrag van de Pyreneeën) en 1678 (Verdrag van Nijmegen) werd het zuidelijke deel van Henegouwen veroverd door Lodewijk XIV en ingelijfd bij Frankrijk. In 1713 keerden de Zuidelijke Nederlanden door het Verdrag van Utrecht terug naar de  Oostenrijkse Habsburgers, vandaar hun denominatie Oostenrijkse Nederlanden. Kaarten van de achttiende eeuw onderscheiden "Frans Henegouwen" en "Oostenrijks Henegouwen". In 1795 wordt Oostenrijkse Henegouwen veroverd door de legers van de Franse Republiek, waardoor het het departement Jemappes wordt, en in 1815 geeft het Congres van Wenen het aan het Koninkrijk der Nederlanden. In 1830 kwam België in opstand en het Verdrag van Londen van 1839 schreef Henegouwen (het noorden van het voormalige graafschap) toe aan het nieuwe koninkrijk, waar het de provincie Henegouwen werd.

Maximiliaan I 1517

Op Ehrenpforte Maximilians I. 1517 door A. Durer, 1517

Karel V 1519

Drieluik van Jan van Battel, Stadhuis Mechelen, ca 1519

In 1581 werd Henegouwen deel van de Zuidelijke Nederlanden. Voor dit gewest werd het wapen van Jan II hersteld. Het werd afgebeeld op het schutblad van Giucciardini, Lodovico: Totius Belgii Descriptio (1582) In de volgende drukken van dit werk werd dit schutblad telkens hergebruikt tot ver in de 17e eeuw, ook toen het gevierendeelde wapen onder de aartshertogen al weer was hersteld.

Henegouwen bij de Zuidelijke Nederlandend 1581

Op Lodovico Giucciardini Totius Belgii Descriptio 1582

Wapen van Henegouwen 1582-1583

 In het koor van de Hervormde Kerk in Monnikendam

Dit wapen maakt deel uit van een reeks van de wapens van de deelnemers aan een vergadering in Monnikendam, waarschijnlijk ter verkiezing van een nieuwe landsheer na de afzwering van Filips II in 1581. Hierbij waren de vertegenwoordigers van de Hollandse steden, van de provicies en een aantal bisschoppen en prinsen aanwezig^. [11]

Aartshertogen Albrecht en Isabella (1599-1621), het gekwartileerde wapen hersteld

Zegel van het souvereine hof  van Henegouwen

08.07.1628. Æ 50 mm

Lille, Archives du Nord, Fonds de la Cathédrale de Cambrai

Wapen: ¼ van Vlaanderen en Holland

Omschrift: X SIGILLVM NOBILES ET SVPREMÆ CURIÆ COMITATVS HANNONIÆ

In 1659 kreeg Frankrijk bij het Verdrag van de Pyreneën. Avesnes-sur-Helpe, Landrecies en Le Quesnoy. In 1668 kreeg Frankrijk bij verdrag van Aken daarbij nog Ath en de enclave Binche. In 1678, bij verdrag van Nijmegen gaf Frankrijk Ath en Binche terug en kreeg daarvoor in de plaats het gebied rond Valenciennes, Bouchain en Maubeuge.

Voor het franse deel is geen wapen bekend maar Avesnes s/Helpe voert het wapen van Avesnes: geschuibalkt van zes stukken rood en goud, bekend uit het midden van de 12 eeuw van het zuidportaal  van de OLV kathedraal van Doornik.

Wapen van Henegouwen tussen de wapens van Brabant en Gelre

op het zegel van de Verenigde Belgische Staten, 1790

Departement Jemappes

1795-1814

De Franse revolutionairen die alle sporen van de feodaliteit wilden uitwissen, beschouwden het hebben van een wapen als strijdig met het gelijkheidsbeginsel en schafte ze af. Zo verdween het gewestelijke  wapen helemaal na het decreet van de Franse Republiek van 19 juni 1790 en andere decreten die het gebruik van wapenschilden en geblazoeneerde zegels verboden.

Briefhoofd van het Departement Jemappes

Gedateerd 8 pluviose jaar 2 of 27 januari 1794 en verzonden vanuit MONS

De zegelfiguren werden gereduceerd tot enkele emblemen van de vrijheid. Bovendien hadden de Franse vertegenwoordigers die belast waren met het bestuur in december 1794 de kwestie voor de centrale administratie en voor de districtsbesturen  geregeld bij een besluit dat luidt als volgt:

« Art. XXXV. Chaque administration aura un scel représentant l'effigie de la liberté. La légende de celui de l'administration centrale sera : Adm. centr. de la Belg. Celles des administrations d'arrondissement seront : Adm. d'arrond. Le scel sera empreint en encre d’imprimerie.

 signé : J. L. BETHUNE, Prést; VANDERFOSSE, Secrétre adjt.

Vu et approuvé par les représentants du peuple près les armées du Nord et de Sambre et Meuse Bruxelles, ce 12 frimaire, 3e année républicaine.

signé : Briez, N. HAUSSMANN. »

Dat is:

"Art. XXXV. Elk bestuur zal een zegel hebben met de beeltenis van de Vrijheid. Het omschrift van dat van het centrale bestuur zal zijn: Adm. centr. de la Belg. Dat van stadsbesturen zal zijn: Adm. d’ arrond. Het zegel zal worden afgedrukt met drukinkt.

Getekend: J. L. BETHUNE, Pres; VANDERFOSSE, Secrétre adjt.

Gezien en goedgekeurd door de volksvertegenwoordigers bij de legers van het Noorden en de Samber en Maas Brussel, deze 12 Frimaire, van het 3de Republikeinse jaar. [2 Dec.1794]

getekend: Briez, N. HAUSSMANN. "

Wat de gemeentelijke overheden betreft, hun zegels waren zoals altijd niet erg uniform en elke plaats deed een beetje zoals het wilde. Velen namen zelfs helemaal geen zegel aan.

Onder het consulaat (jaren IX en X) keurde Fleurus een ovaal stempel goed (Fig. 6), met in het midden, de Romeinse roedenbundel met de phrygische muts, alles omringd door twee gekruiste eikentakken, het devies LIBERTÉ EGALITÉ onderaan en het omschrift LA MUNICIPAILTÉ DE FLEURUS.

Een keizerlijk besluit van 20 maart 1805 regelde de vorm van de zegels die door de verschillende autoriteiten en besturen moesten worden gebruikt. Fleurus nam eenzelfde officiële zegel aan als alle andere gemeenten (afb. 7). Op dit zegel stond de gekroonde keizerlijke adelaar binnen het omschrift MAIRIE DE FLEURUS / JEMMAPE

Na de troonsafstand van Napoleon verdween het franse bestuur uit het departement. De adelaar verdween op dezelfde dag.

Provincie

1814-heden

Wapen Henegouwen 1814 -1837

Wapentableau Hoge Raad van Adel, Den Haag

Vaandel Henegouwen

op het Groot Staatszegel van België, 17.03.1837

Blazoen:

A senestre: 1° Hainaut, écartelé au premier et quatrième d'or au lion de sable armé et lampassé de gueules: au deuxième et troisième d'or, au lion de gueules armé et lampassé d'azur.

Gekroond met een gravenkroon is dit wapen tot de huidige dag in gebruik.

Æ Zie abeelding in de kop van dit artikel

Huis Avesnes

1280-1345

Wapenschild aan het zuidportaal van de kathedraal van Doornik

Geschuinbalkt van zes stukken rood en goud

Het kapgebinte van het transept is rond 1145 geplaatst De vier hoektorens rondom het transept, en de vieringtoren daartussen, domineren met hun 83 meter het stadsbeeld.. Met uitzondering van de torens, was het geheel af bij de inwijding in 1171.

Deze bouwfase valt tijdens het bewind van Evrard van Avesnes: 1145 kanunnik te Doornik, 1150 aartsdeken van Doornik en Kamerrijk, 1173–1190 bisschop van Doornik. Het schild is daarom aan hem toe te schrijven