Kleuren in de Heraldiek

Kleursystemen

Purper

Groen

Zwart

Rood

Blauw

Wit

Goud

Bij Wijze van Conclusie

Kleuren in de Heraldiek

In het heraldische systeem spelen de symbolen van de gezagsbereiken een belangrijke maar toch ook beperkte rol. Vanwege hun grafische karakter zijn zij uitstekend geschikt om in driedimensionele vorm gebruikt te worden, bijvoorbeeld als bekroning van een standaard of als vrijstaand beelhouwwerk en decoratie van gebouwen. Vaak worden zij ook gebruikt als nadere bepaling van andere symbolen. De manier waarop zal in een later hoofdstuk worden uiteengezet. Kleuren kunnen uitstekend worden gebruikt om dezelfde functie te vervullen. Zij hebben het voordeel dat zij in grote vlakken en in grote hoeveelheid kunnen worden gebruikt en daardoor zijn zij vaak beter te herkennen dan de grafische symbolen waarvan de omvang, willen zij in het veld meegevoerd kunnen worden, aan beperkingen onderhevig is. Het verschil in bruikbaarheid tussen grafische symbool en kleur kan worden gezien aan de herkenbaarheid van een menigte die bijvoorbeeld in het rood gekleed is en een menigte die kruisjes meedraagt. Zo is bijvoorbeeld ook te begrijpen dat de waarde van een standaard die vóór de troepen wordt uitgedragen voor de samenhang van de troep minder is dan een gekleurd uniform. Men heeft daarom wel aangenomen dat de legioensstandaard, in tegenstelling tot het uniform, geen tactische betekenis heeft kunnen hebben. Vanwege de grote tactische bruikbaarheid van kleuren in het veld heeft zich juist in de krijgssymboliek een kleursysteem ontwikkeld dat een parallel vormt met het grafische symbolistische systeem waartoe de symbolen van de gezagsbereiken behoren. [1]

In het heraldische systeem zijn kleuren een essentieel onderdeel van het wapen. Het kleurgebruik is aan strenge regels onderworpen zoals uit bijna alle heraldische verhandelingen blijkt. Zo zijn er slechts vijf echte kleuren: purper, groen, zwart, blauw en rood en twee kleuren die metalen worden genoemd: goud en zilver (resp. geel en wit). Daarnaast zijn er nog bontsoorten als vair en hermelijn die bestaan uit patronen in een vaste kleurstelling. De regel luidt verder dat geen kleur op kleur en geen metaal op metaal mag worden gebruikt en dit is een regel  die niet alleen door de vereiste contrastwerking van figuur en ondergrond in een gevechtssituatie wordt ingegeven maar die ook samenhangt met de symbolische waarde van de kleuren. De tinten van de kleuren zijn verder ook aan een regel onderhevig. Voor rood wordt de voorkeur gegeven aan vermiljoen en scharlaken en voor blauw aan kobaltblauw en ultramarijn. Groen hoort smaragdgroen te zijn. De kleuren moeten verder zo helder mogelijk zijn en in principe niet bijgemengd met wit of zwart.

De heraldiek zegt echter niets over de waarde of de symbolische betekenis van de kleuren.  Kleuren blijken ook in de Middeleeuwen, net als nu, voor velerlei uitleg vatbaar te zijn. [2]  Ook voor de moderne tijd geldt dat de symbolische waarde die aan kleuren wordt toegekend nogal arbitrair is. Zo symboliseert blauw soms het water en soms de hemel, rood vreugde, vergoten bloed of het socialisme, zwart anarchisme, dood, rouw of aarde, groen, de Profeet of bos en veld enzovoort &c.

Toch zou het kunnen zijn dat kleuren in omschreven culturen en subculturen en op bepaalde plaatsen en tijden een eenduidige symbolische betekenis hebben gehad. Zulke kleursystemen ontstaan al in hele eenvoudige situaties bv. wanneer de etages van een flatgebouw verschillende kleuren wordt gegeven of wanneer de kleur de mate van milieuvriendelijkheid van een wasmachine weergeeft. Men kan zich voorstellen dat zulke kleursystemen vooral ontstaan en functioneren wanneer spaarzaam gebruik wordt gemaakt van kleuren, m.a.w. wanneer  de omgeving voornamelijk „de natuurlijke kleur” heeft.   

De vraag die zich bij het gebruik van kleuren voordoet is steeds de vraag naar wat er met het gebruik van een kleur wil worden gezegd en tot wie de gebruiker zich richt. Hierbij doet zich hetzelfde voor als bij het gebruik van andere symbolen: ze worden gebruikt om een boodschap aan een bepaalde gemeenschap over te brengen.  Ik zal in het volgende proberen om na te gaan wat de heraldische kleuren voor de middeleeuwse krijgsman betekend kunnen hebben.

• Kleursystemen

De kleurwaardering was overal in het westelijk deel van het Euraziatische continent ongeveer gelijkluidend. Ze werd waarschijnlijk voor het eerst bepaald door de kostbaarheid van de pigmenten. Zo werd purper gewonnen uit de purperslak in een ingewikkeld procedé en was dus een uiterst kostbaar pigment. Voor blauw werd lapis lazuli (blauwsteen) gebruikt en later indigo, een al even kostbare grondstof. Rood was afkomstig van meekrap en was dus relatief goedkoop. Groen is te winnen uit koperoxide en zwart wordt verkregen uit roet. [3]

In de Chinese cultuurkring lijken andere wetten in dit opzicht te gelden. Deze hangen samen met bepaalde inzichten in de kosmische structuur en zijn minder afgeleid van de waarde van het pigment. Het kleurschema luidt hier: Noord = zwart , Oost = groen, zuid = rood, West = wit en Midden = geel. Hemel = Blauw. De keizer van het Midden (China) draagt in deze opvatting dus geel en de Zoon des Hemels (= de Keizer) is een blauwe draak. In Midden Amerika waar de Maya op soortgelijke wijze over de kosmos dachten, luidde het schema: Noord = wit, Oost = rood, Zuid = geel en West = blauw.

Het klassieke kleursysteem dat in de Europese cultuurkring en in de krijgsmacht in het bijzonder werd gebruikt is terug te volgen tot de Late Keizertijd.

Een bijzonder gebruik van het systeem is te vinden in de Athur-literatuur die rode, blauwe, groene, witte en zwarte ridders beschrijft, ieder met een monochroom schild en/of wapenrusting.

••  Purper

Het „Keizerlijk Purper”. Bij Homerus is purper de kleur van de hoogstgeplaatsten en ook Odysseus kleedt zich in purper.[4] In Rome werd dit idee overgenomen en was purper de kleur van de senatoren en de keizer.  In het midden van de 1e eeuw schrijft Plinius de Oude:

126 There is a white vein [of the murex] with a very small amount of liquid in it; from it is obtained that well-known dye which shines faintly with a deep rosy colour. [...]

133. The vein [...] is removed, and to this, salt has to be added in the proportion of about one pint for every 100 pounds. It should be left to dissolve for three days, since, the fresher the salt, the stronger it is. The mixture is then heated in a lead pot, with moderate temperature by a pipe connected to a furnace some distance away. This skims off the flesh which will have adhered to the veins, and after about nine days the cauldron is filtered and a washed fleece is dipped by way of a trial. Then the dyers heat the liquid until they feel confident of the result. A red colour is inferior to black.

136. I observe that purple has always been in vogue at Rome, but Romulus used it only for his cloak. There is general agreement that the first of the Kings to have an edged toga and broad purple stripe was Tullus Hostilius, after the defeat of the Etruscans.

127 It (purple) distinguishes senators from knights [....] [5]

In de tijd van Augustus was de keizerlijke mantel van purper terwijl de senatoren een brede en de ridders een smalle purperen band op hun kleding droegen. [6]. In navolging daarvan was in Byzantium de keizer, zoals een lange reeks keizersportretten uitwijst, tot de val van de stad in 1453 steeds in purper gekleed en hier liep de traditie dan ook vanaf Constantijn de Grote onafgebroken door. [7]

In het Westen waren de keizers met het dragen van purper, te beginnen met Karel de Grote, zeer veel voorzichtiger. In ieder geval na de Ottonen en de door hen beleden Renovatio Imperii kleedt de westelijke keizer zich eveneens in purper. Duidelijk is dat onder de Hohenstaufen en daarna onder de latere Habsburgers.

Purper werd in Rome dus door keizer en senatoren gedragen maar in andere gevallen wil het gebruik steeds de kwalificatie „keizerlijk” zeggen. Daarom waren de schilden van de keizerlijke lijfwacht in de 4^e eeuw purper met gouden decoratie zoals in de Notitia Dignitatum is te zien. Hetzelfde moet gelden voor de purperen schilden die later door de lijfwacht van Otto III [8]) en door Byzantijnse krijgslieden worden gedragen [9])

•• Groen

Groen (sinopel) moet worden gezien als de kleur van de opperbevelhebber. In die zin zou hij dus moeten voorkomen bij degenen die als zodanig kunnen worden gekarakteriseerd. Inderdaad lijkt de kleur groen vooral in verband te staan met de caesares en medekeizers in het Oosten en in het Westelijke rijk met de Rooms-koningen die geen wetgevende macht en sacerdotium bezaten maar wel een belangrijke rol in de krijgsmacht konden spelen.

            Voorbeelden van medekeizers of -regenten uit de Late Keizertijd die in het groen gekleed zijn zijn er niet maar mogelijk is dat de wijten aan de weinige gekleurde afbeeldingen die uit die tijd beschikbaar zijn. De eerste keer dat de kleur groen in verband met een medekeizer voorkomt is op de mozaïeken in de S. Vitale in Ravenna.

Een kleine eruptie van in het groen geklede functionarissen doet zich in het Westen voor na de regering van Otto II en in het Oosten tijdens de regering van Basileus Bulgaroctonus. Zo staat er op de zgn. Pala d’ Oro in de San Marco in Venetië een in het groen geklede (Byzantijnse) functionaris met scepter [10] waarmee heel wel een medekeizer kan zijn bedoeld. In het Westen is er de in het groen en purper geklede Otto III [11] en het mozaiek in de absis van de S. Ambrogio in Milaan waarop een in het groen geklede vorst is afgebeeld. Verder kleedde Hendrik VI zich als Rooms koning en keizer zich eveneens in het groen, [12] daarin gevolgd door zijn zoon Frederik II (†1250) [13] Er zijn verder een behoorlijk aantal groene stoffragmenten bewaard gebleven die van functionarissen kunnen zijn geweest die tot de staf van de opperbevelhebber hebben behoord. Zo zijn er groene stoffen met leeuwen, griffioenen en zelfs dubbele adelaars.

In de islamitische wereld is groen eveneens de kleur van de „Aanvoerder van het Leger der Gelovigen”. In deze kwaliteit droeg Mohammed een groene mantel (burda) en volgde daarbij dus al de Romeins-Byzantijnse traditie. Vervolgens werd groen ook de kleur van Ali en zijn medestrijders. In 1301 tenslotte werd de kleur groen door sultan Mohammed El Nasser Ibn Kalaoun voorbehouden aan de afstammelingen van de profeet. [14]

Groene schilden en groene vaandels zouden zo steeds moeten worden gezien als van de opperbevelhebber. Een oud voorbeeld van een groen vaandel is het mozaïek van absis van de St. Jan van Lateranen in Rome. Hierop staat Karel de Grote afgebeeld met een groen vaandel waarop gouden bollen en zes rode rozetten met blauwe kern. Hij zou hier dan zijn afgebeeld als opperbevelhebber in het Rijk van keizerin Irene (797-802). Na de kroning van Karel de Grote tot keizer in 800 moet dit vaandel zijn vervangen door het eveneens op het mozaïek afgebeelde rode vaandel.

Op dezelfde manier kan het groene “vaandel van Constantijn” dat in de Staufische tijd afgebeeld wordt op het Triptiek van Stavelot worden geinterpreteerd. Het heeft drie slippen en is bevestigd aan een kruisstaf. [15] Constantijn draagt hier ook een (leeg) groen schild. Dit komt overeen met het feit dat Constantijn ten tijde van de Slag bij de Milvische brug medekeizer was. Waarschijnlijk stelt de scène de manier voor waarop het groene vaandel en het groene schild ten tijde van Frederik  Barbarossa werd gebruikt. Een groen schild komt naderhand nog slechts voor bij de Koning van Cyprus die in 1196 in ruil voor de erkenning van Hendrik VI als leenheer de koningstitel ontving. Het wapen van deze vorst is een combinatie van een kruis en een groen schild zodat is ontstaan: Groen, bezaaid met besanten, een gouden kruis. [16] Een soortgelijk schild draagt (de?) Ostratilates Theodoros op het ikoon van de Aartsengel Michaël uit Venetië. [17] Het wapen kan daarom evengoed het wapen zijn van de Byzantijnse medekeizer. [18] Na het verdwijnen van de Hohenstaufen komt de kleur groen in verband met een medekeizer of Rooms koning niet meer voor [19].

In het Ottomaanse Rijk keerde men terug naar de Byzantijnse traditie en was groen klaarblijkelijk de kleur van de lijfwacht. [20] In West-Europa meende men daarom dat het “wapen” van de Sultan van de Porte een witte wassenaar op een groen veld was. Inderdaad zijn op afbeeldingen van Ottomaanse legers steeds ook groene vlaggen te zien maar het wapen met de wassenaar moet eerder in verband worden gebracht met de beyler-bey van troepen in de directe omgeving van de Sultan of de Grootvizier. Met deze functionaris hadden de bezoekers van het hof in Constantinopel het meest te maken. Het wapen met de wassenaar is dus heel goed te vergelijken met het wapen van Tiberius Constantijn.

•• Zwart

Het zwarte kruis. Zeker vanaf het midden van de 5^e eeuw is het pallium van de kerkelijke leiders versierd met een zwart (sabel) Grieks kruisje. Het pallium is „boven alles een pauselijk liturgisch ornament. Het is een symbool van de opperste herderlijke macht van de paus en vormt een verwijzing naar zijn taak de gelovigen en hun pastores als een herder te leiden.” [21] Het zwarte kruisje is op die manier dus nauw verbonden met het patriarchale ambt en de combinatie van het witte pallium met het zwarte kruisje is derhalve een patriarchale en in het westen een pauselijke  kleurcombinatie.

In deze zin is de kleurcombinatie ook in de 12^e en 13^e eeuwse heraldiek doorgedrongen. De bekendste voorbeelden zijn het wapen van de Duitse Orde en het wapen van het aartsbisdom Keulen, beide wit met een zwart kruis dus in feite een copie van het pauselijke pallium. Zwart en wit waren ook de kleuren van de Orde van de Tempeliers en van de Johannieter Orde die beide door de Paus waren erkend en geprivilegieerd [22]. Ook in de lagere regionen van de heraldiek kan de combinatie beschouwd worden als specifiek pauselijk en er zijn verschillende vorsten die zwarte figuren zoals een adelaar of een leeuw, op een wit veld voeren. Onmiskenbaar zijn de zwarte adelaars op wit van de koninkrijken Sicilië en Bohemen, waarvan vaststaat dat zij in een bijzondere verhouding tot de paus stonden, zo’n wapen.

•• Blauw

Blauw (azuur) lijkt in het oude Egypte, juist vanwege zijn grote kostbaarheid, de plaats van het latere purper in te nemen. Het is in de Romeinse tijd de kleur van de ruiterij.[23] Bij het toenemen van het belang van de ruiterij in het krijgsbedrijf kreeg de kleur blauw ook een steeds hogere status. In de Late Keizertijd was blauw de kleur van de hoge bestuursamtenaren. [24] en in Byzantium de kleur van functionarissen met een rang direct onder die van de keizer en de medekeizer. [25] De kleur werd ook gebruikt door de koningen in het Westen na de Val van Rome en staat dus waarschijnlijk in verband met hun bestuurlijke bevoegdheden.[26]

Uit een analyse van de Wapenrol Wijnbergen [27] blijkt dat na het midden van de dertiende eeuw blauw vooral de kleur was van vorsten die niet onder het gezag van de westelijke keizer konden worden begrepen. Zo komt de kleur voor in Noord-Afrika (i.e. de provincie Tingitania en het diocees Africa die in islamitische handen waren [28]), Ierland en Scandinavië. Deze vorsten werden onder Frederik Barbarossa aangeduid met de geringschattende term reguli. De wapens van deze vorsten kunnen gekarakteriseerd worden als de wapens van de krijgsmacht van de lokale bestuurders.

• In feite kan men deze reguli beschouwen als de opvolgers van de voormalige Romeinse bestuursambtenaren en in het bijzonder van de vicarissen. Zij behoorden ook niet tot het hof  zoals deze bestuursambtenaren ook niet tot het hof hadden behoord. De bestuurlijke macht van de reguli ging ook bij de groten onder hen het niveau van het Romeinse diocees niet te boven. Zo besloeg het Kalifaat van Cordoba niet meer dan het diocees Hispania en kon de koning van Frankrijk rond 1200 zijn gezag nog niet eens in het hele vm. diocees Galliæ vestigen. De amirs van Tunesië beheersten ongeveer het diocees Africa en de Mamelukken in Egypte het diocees Oriens. Engeland omvatte het diocees Brittannia. De koninkrijken in Scandinavië (Noorwegen, Zweden en Denemarken), nooit in het Imperium Romanum. opgenomen geweest, gingen in omvang ook al niet het niveau van een diocees te boven. Wat het kleurgebruik betreft zetten deze reguli dus de traditie van de Romeinse bestuursambtenaren voort. Blijkbaar beschouwden zij zichzelf ook als zodanig, ook al was het centrale gezag, zeker in de islamitische gebieden, tot nul gereduceerd. Ook hier weer blijkt het geweldige prestige van het Imperium Romanum. maar ook de traagheid der verandering.                                               •

Over het algemeen echter kan men niet beweren dat blauw een typische “koningskleur” zou zijn. Want het is wel duidelijk dat purper door de keizer werd gedragen en groen door de  medekeizers maar de koningen kleedden zich gewoonlijk in een combinatie van rood en blauw zoals uit vele koningsportretten is op te maken. Hierbij maakt het schijnbaar niet uit of het onderkleed rood is en de mantel blauw of dat juist de omgekeerde volgorde werd aangehouden [29]. Een mogelijkheid is dat de combinatie de vereniging van het militaire en het bestuurlijke gezag symboliseert en dat is volkomen in overeenstemming met de feitelijke positie van de reguli. De volgorde in de kleding zou dan slechts het verplaatsen van het accent betekenen.

Het best is de kleur blauw in de heraldiek nog te verklaren als de kleur van de gewapende macht van het bestuur oftewel van de politiemacht. Dit wordt bijvoorbeeld gestaafd door het wapen van Frankrijk dat blauw is met gouden bliksemschichten (fleurs-de-lys) en voor het eerst werd gebruikt door de baljuw (politiefunctionaris) van de Franse domeinen.

In dit licht beschouwd zou ook de populariteit van blauw in de heraldiek  na het begin van de 13e eeuw te verklaren zijn. [30] Het zou te maken kunnen hebben met een verschuiving van de taken van de ridderschap van oorlogvoering naar ordehandhaving.

•• Rood

De kleur rood (keel) kan worden beschouwd als de kleur van de krijgsmacht. Het gebruik gaat op zijn minst terug tot de Romeinse Tijd want de kleur van de Romeinse legioenen, die voornamelijk bestonden uit voetvolk, was rood. Daar was het vexillum dat op het Capitool in Rome werd gehesen als teken dat de comitata centuriata, de vergadering van de legercommandanten bijeen was, rood. In overeenstemming hiermee was ook het legerbanier steeds rood. Hoge Romeinse militaire functionarissenen waren in het rood gekleed. Zo draagt de Augustus van Prima Porta (ca. 20 v.C.) volgens de meest recente reconstructie een rode mantel op het moment dat hij, als aanvoerder, de legerschaar toespreekt. [31] Stilicho (†408) de generaal van Honorius, droeg een rode tuniek, bezaaid met gouden keizersmedaillons. [32]  Als teken van zijn waardigheid droeg de Oost-romeinse keizer, zoals ook op vele afbeeldingen is te zien, behalve een purperen mantel ook half hoge rode laarzen [33]) Hij tekende decreten met rode inkt die door een speciale functionaris met de rang van Canicleus werd bewaard. [34] In de tijd van de Paleologen wordt de keizer eveneens afgebeeld in een purperen gewaad maar staande op een rood suppedion of voetkussen waarop het symbool van zijn militaire rang, een gouden dubbele adelaar, is aangebracht. Terwijl het purperen gewaad dus staat voor de term autokrator in de keizerlijke titel, staat het suppedion met adelaar voor de term basileus en heeft betrekking op de militaire bevoegdheden van de Byzantijnse keizer. Ook andere vorsten met de titel basileus, droegen wel rode kleding. In navolging hiervan was, zoals uit talloze afbeeldingen blijkt, de kleding van de westelijke aanvoerders maar ook van lagergeplaatste krijgslieden rood. Op Karolingische keizersportretten is één van de krijgslieden die daarop ter weerszijden van de troon staan steeds in het rood gekleed. Ook andere krijgslieden die op deze miniaturen voorkomen zijn vaak in het rood gekleed.

Het is verder opvallend dat in het oostelijk deel van het Rijk in de Middeleeuwen, dat is te zeggen in de 13^e  en 14^e  eeuw, er veel vorstenwapens in een rood-met-gouden kleurstelling zijn. Dit is vooral te zien in de Wapenrol Wijnbergen (1270 ca). [35]

In navolging van het rode Romeinse vexillum was dat van Karel de Grote rood bezaaid met gouden kruisjes. Mogelijk vanaf het begin van de 13^e  eeuw was het legerbanier in het Westen rood met een wit kruis. Nog onder Karel IV was “daz fuirpanier, daz was rott sidin” terwijl “den fan des haligen richs, ain wizz crütz [...] in ainem rotten feld” was. Na het eind van de 15^e eeuw verdwijnt dit legerbanier tegelijk met de benaming Heilige Roomse Rijk. Het wordt later nog gevoerd door Denemarken, de Johannieter Orde en het Eedgenootschap en soms ook door Frankrijk. In het Oosten werd eveneens een rood Rijksbanier gebruikt met daarop een geel kruis. Tegelijk met het legerbanier met het witte kruis  in het Westen verschijnt daar een nieuw banier waarop het kruis wordt begeleid door kleine omcirkelde kruisjes die later vervangen worden door vier b’s (van Basileus). In  het Ottomaanse Rijk werd deze traditie voortgezet. Het „Grote Legerbanier” was er steeds rood en beladen met het „Zwaard van Ali” (Dhu ’l Fakr) dat de islamitische variant van het christogram is.

Ook de legervaandels van kleinere gevechtseenheden zijn meestal rood. Zij komen bijvoorbeeld voor bij de Ottonen en in de 12^e  eeuw worden verschillende vorsten er mee beleend, d.w.z. dat bij het afleggen van de leeneed een rood vaandel werd overhandigd.

•• Wit

Wit (zilver) wordt steeds met de geestelijke macht geassocieerd. In ieder geval is de kleur van de kleding van de maatschapplijke elite, zij die niet met hun handen in de grond hoeven te zitten, zij die tot de leisure class behoren en hun tijd kunnen besteden aan hun geestelijke ontwikkeling heel vaak wit. In dit opzicht is witte kleding gelijk te stellen met lange nagels, hoge hakken en wijde rokken die allemaal het verrichten van handwerk onmogelijk maken. De moeilijkheid om witte kleding schoon te houden is de voornaamste reden van het feit dat wit steeds met reinheid wordt geassocieerd en, sinds mensenheugenis blijkbaar ook met reinheid van gedachten, een voorwaarde om met de goden te kunnen communiceren. Aanvankelijk is witte kleding dus met de elite in het algemeen te associeren en dit is bijvoorbeeld te zien op Egyptische schilderingen en op te maken uit het feit dat de kleding van de Romeinse senatoren wit was.[36])

In 311 werd door Maximinus II (310-313) bepaald dat de geestelijkheid in witte mantels moest lopen [37] maar afgaande op Romeinse en Byzantijnse mozaïeken en fresco’s is de kleur wit pas langzamerhand de kleur van de (christelijke) geestelijkheid geworden. Aanvankelijk kleden ook keizers zich nog wel in het wit maar later, en waarschijnlijk vanaf het ogenblik waarop zich een duidelijke scheiding tussen het wereldlijke en het geestelijke gezag gaat aftekenen, i.c. wanneer de keizer de titel Pontifex Maximus laat vallen, lijkt deze kleur vooral de geestelijkheid aan te spreken.

•• Goud

Terwijl rood, wit en blauw dus kunnen worden gezien als de kleuren van het gewapende-, het geestelijke- en het bestuurlijke gezagsbereik, moet goud of geel steeds worden geassocieerd met de wereldlijke heerschappij. Aan dit metaal wordt ook steeds de hoogste waarde toegekent en de vorsten omringden zich steeds met gouden sieraden en -geld. Het bezitten van goud was verder de voornaamste machtsbasis van de vorsten en het is daarom niet verwonderlijk dat zij steeds met dat metaal worden geassocieerd.

Vanaf de Late Keizertijd zien we goud steeds gebruikt worden in verband met de keizer en het rijk, tesamen met de kleuren purper en rood. De seculiere heerschappij van de vorsten werd soms letterlijk door goud gestalte gegegeven want er zijn afbeeldingen van Frankische en Byzantijnse keizers die in gele of gouden gewaden zijn gekleed. In Byzantium is goud tot aan het eind van het Rijk in 1453 als keizerlijk „metaal” in gebruik gebleven.

Het verschil tussen het wereldlijke goud en het geestelijke wit werd vooral actueel door het conflict dat in de elfde eeuw  uitbrak tussen de westelijke keizer en de paus. Het ging er daarbij om wie in het Rijk het primaat zou hebben. Hierdoor werd tweedeling in de staatsopvatting tussen het wereldlijke gezag en het geestelijke gezag nog verder benadrukt. Deze tweedeling werd ondersteund door de theorie van de twee zwaarden die inhield dat de God het wereldlijk zwaard aan de keizer en het geestelijk zwaard aan de paus zou hebben uitgereikt. Het ging er daarbij om of de vorst nu uit de geestelijkheid of uit het leger en bestuur zou worden gerecruteerd. Op die manier is het dus mogelijk om rood en blauw zowel met goud als met wit te combineren. De combinatie goud-wit en wit-goud is dus gelijkwaardig aan purper maar vanuit verschillende politieke stellingname opgevat.

Bij wijze van Conclusie

Samengevat luidt het kleurschema in het westelijke cultuurgebied: Purper wordt meestal geassocieerd met het absolute gezag, resp. de souvereiniteit. De andere kleuren zijn hieraan ondergeschikt. In het Christelijke Romeinse Rijk lijkt te gelden dat purper de kleur van de Imperator en Autokrator is, groen de kleur van de caesar of opperbevelhebber, zwart de kleur van de opperpriester of Pontifex Maximus, rood de kleur van het gewapende gezag en blauw de kleur van het  bestuurlijke gezag. Wit is de kleur van het geestelijke gezag en goud tenslotte is de kleur van het wereldlijke gezag waarin het gewapende- en het bestuurlijke gezag zijn begrepen. Op die manier worden dus in het heraldische kleursysteem de drie gezagsbereiken of maatschappelijke secties en de functionarissen die het hoogst in de hiërarchieën daarvan staan door kleuren gesymboliseerd.

De omstandigheid dat in de tijd van Justinianus I de kleuren wit, rood, groen en blauw de kleuren waren van verschillende facties op de renbaan roept wel de vraag op of het kleursysteem in die tijd al gebruikt werd of pas van later tijd dateert. Natuurlijk kan wel worden aangenomen dat de verschillende wagenmenners werden betaald door het leger, de clerus, de bevelhebber en de prefect maar dat zeggen de bronnen dus klaarblijkelijk niet. Toch moet worden opgemerkt dat het kleurgebruik in de heraldiek zeker ook werd bepaald door de partij waartoe men zich om allerlei redenen moest rekenen. In dat verband is ook de uitdrukking „van kleur veranderen” wat „van partij wisselen” betekent, te verklaren. Dat  de kleuren werden gebruikt als partijkleuren doet dus niet af aan de betekenis die de kleuren oorspronkelijk hadden.                                                                                                

Door de studies van Pastoureau en Pleij wordt gesuggereerd dat dit kleursysteem ofwel altijd al beperkt was tot de krijgsmacht en het heraldische systeem in het bijzonder, of dat het te enigertijd in de Middeleeuwen werd opgegeven en verviel tot een arbitrair systeem. Een goed ogenblik om een eventueel verval te laten inzetten is zeker het wegvallen van het centrale gezag dat door Frederik II nog werd gehandhaafd. Het is opmerkelijk dat in de Rooms-Katholieke kerk nog steeds gebruik gemaakt wordt van het systeem en dat ook in het Ottomaanse Rijk met een sterk centraal gezag dat o.m. was afgeleid van het Byzantijnse, nog lange tijd op zijn minst van een deel van het systeem gebruik werd gemaakt. [38]

Door de analyse van de symbolen van de gezagsbereiken en de kleuren die bij deze gezagsbereike blijken te horen zijn de symbolen vast te stellen die strikt genomen niet tot het heraldische systeem behoren maar in het symbolistische systeem waar het heraldische systeem een deel van uitmaakt toch een belangrijke rol spelen. Deze symbolen bevinden zich dus allemaal op het niveau van de sociaal-politieke organisatie tussen het rijk en de staat enerzijds en het volk anderzijds.