Het Wapen van Groningen

Het Wapen van de Stad

Het Wapen van de Ommelanden

Het Wapen van de Provincie

HET WAPEN VAN GRONINGEN IS GEKWARTILEERD, IN HET EERSTE EN VIERDE kwartier staat het wapen van de stad Groningen: Een zwarte adelaar op een gouden veld met een zilveren schildje met een groene balk op zijn borst. In het tweede en derde kwartier staat het wapen van de Ommelan­den: Zilver, drie blauwe linkerschuinbalken tussen elf rode harten, geplaatst 1, 4, 4 en 3.

Het Wapen van de Stad

Groningen behoorde oorspronkelijk tot het graafschap Drenthe dat onderhorig was aan de bisschop van Utrecht. In de twaalfde eeuw werd de stad door bisschop Hardbert (r. 1139-'50) aan zijn broer Ludolf beleend. De familieleden van de bisschop, de Hardbertianen, bleven het burggraafschap van Groningen tot 1352 bekleden. De laatste burggraaf uit dit geslacht werd door de Groningers gevonnist en onthoofd.

Op het wapen van de Hardbertianen stond een balk. Het komt voor op munten die in de dertiende eeuw werden geslagen en op het zegel van burggraaf Egbert aan een oorkonde uit 1263. [1] Met het muntrecht moet ook het gebruik van het wapen met de balk op de groningse magistraat zijn overgegaan. Het staat op een groot die aan het eind van de veertiende eeuw in Groningen werd geslagen. [2]

In de vijftiende eeuw ging de stad zich als rijksstad beschouwen, dat wil zeggen direct ondergeschikt aan de Romeinse Keizer, dus  zonder tussenkomst van een leenheer. Weliswaar huldigde de stad nog in 1419 noodgedwongen de utrechtse bisschop Frederik van Blankenheim, maar dit bleef niet meer dan een gebaar. Nadien kon de bisschop in Groningen vrijwel geen gezag meer doen gelden.

De adelaar die in die tijd als schildhouder aan het wapen werd toegevoegd moet als symbool van deze afhankelijkheid worden gezien. De oudst bekende afbeelding van de combinatie staat op een gewelfschotel in de Martini-kerk in Groningen. Het schild, schuin op de staart geplaatst, is daarop wit, de balk groen. De adelaar heeft dan nog maar één kop wat de afbeelding dateert op de regering van Koning Sigismund. [3])Nog tijdens zijn regering, nl. nadat hij eindelijk tot Keizer was gekroond (1433) werd de adelaar veranderd in een tweekoppige. Op de zgn. "jagers" of "vlie­gers" die vanaf 1435 in de stad werden geslagen staat steeds een dubbele adelaar met het wapen van de stad op de staart. [4] Zo staat het wapen ook op de gewelfschotel in het schip van de Martinikerk dat later werd gebouwd dan het koor. Niet lang daarna werd het wapen beschreven door de kroniek­schrij­ver Van Lemego: “Der stadt Groningen wapen is een swart arn, de dubbelt is ende heft onder sijn clawen enen Groninger schilt doer een velt de (twe)del is ende in dit middel enen gronen streck doorgaende is”. In de zestiende eeuw werd het schildje rechtop ge­plaatst wat blijkt uit het titel­blad van het Groninger stadboek uit 1556. Later in de eeuw verhuisde het naar de borst van de adelaar en het is daar sindsdien gebleven. Het wapen werd tenslotte officieel vastgelegd op 10 november 1819. Bij deze gelegen­heid werden een kroon en twee zwarte adelaars als schild­houders toegevoegd.

Wapenzegel van Burggraaf Egbert aan een oorkonde uit 1263

met daarop een wapen met de balk dat later het wapen van Groningen zou worden. Het randschrift luidt: sigill : ecberti : prefecti in gron..ge. (R.A. Groningen inv.nr. Reg. Feith, 1263.1

Halve esterling, geslagen in Groningen. 13e eeuw.

Kon. Penningkabinet, Leiden.

Groot geslagen in Groningen. Eind 14e eeuw.

Groninger Museum

.

Gewelfschotel in het koor van de Martinikerk in Groningen. Begin 15e eeuw.

Wapen: Goud, een zwarte adelaar met voor zich een schildje wit, een groene balk.

Ook: Wit, een groene balk. S.: Een zwarte adelaar op een gouden veld.

Gewelfschotel in de zijbeuk van de Martinikerk in Groningen.

W.: Wit, een groene balk. S.: Een tweekoppige adelaar op een gouden veld.

Groningse Jager geslagen 1460

W.: [Wit], een [groene] balk. S.: Dubbele adelaar. (Van Gelder, afb. 46.)

Stadboek van Groningen, 1556.

Tekst: DAT Statboeck offte Stadt rechtt van Gronnyngenn  (&c)

Wapen: Goud, een dubbele zwarte adelaar, op de staart zilver, een groene balk.

Datum: Int jaer onss herenn MDLVI.

Stempel links onder: Oud archief Groningen.

Wapencompositie van de Stad Groningen

in de Nicolaikerk te Appingedam

Wapencompositie van Groningen stad  bij besluit van 10.11.1819

Het Wapen van de Ommelanden

Een Wapen voor de Koning van Friesland.

Tot in de vijftiende eeuw hebben de boerengemeenschappen in de huidige provincie Groningen zich met succes weten te verzetten tegen de pogingen van zowel de stad Groningen als van verschillende feodale vorsten hen te onderwerpen. Daartoe sloten zij zich bijvoorbeeld aan bij het Verbond van de Upstalboom dat in Aurich bijeenkwam of speelden zij verschillende vorsten tegen elkaar uit. Zo was er lange tijd eerder sprake van een verbond van de boerengemeenschappen dan dat zij in een staatsverband waren georganiseerd.

Toen Karel de Stoute in 1473 aanstalten maakte tot een veldtocht tegen de Friezen in het gebied tussen Eems en Lauwers sloten op 6 augustus van hetzelfde jaar Groningen en Hunsingo, Fivelgo, Langewold en Humsterland een verbond om de Friese Vrijheid tegen alle "duetsche en zuderse" landsheren te verdedigen. Een gezantschap dat naar de Keizer werd gestuurd wist te bewerkstelligen dat bij keizerlijke oorkonde van 19 januari 1474 "Klein Friesland", dat wordt omschreven als het gebied tussen Eems en Lauwers, als rijksonmiddellijk gebied werd erkend. Een consequentie hiervan was ondermeer dat Karel de Stoute verder moest afzien van geheel Friesland en de koningstitel die hij en zijn vader voor dit gebied hadden geambieerd. In verband hiermee verdween het wapen met de twee leeuwen en de penningen dat hiermee had samengehangen. Het zal daarom zeker niet toevallig zijn dat in een frans wapen­boek, dat korte tijd later werd samengesteld, voor het eerst het wapen voorkomt dat nader­hand voor de Groninger Ommelanden zou worden ge­bruikt. In dit wapen­boek staat onder de titel "Le Roy de Frise" een wapen met op een zilveren veld drie blauwe schuinbalken beladen met negen rode harten geplaatst 1,3,3 en 2. [5]) Het is een verminde­ring van het wapen van Magnus Ladulas van Zweden (1240-'90) die precies hetzelfde wapen voerde maar met een gouden leeuw over de schuinbalken heen.

Naar uit latere bronnen blijkt, dacht men hiermee het wapen van de friese koning Radboud (+719), van wie men meende dat hij van noorse afkomst was, te hebben gevonden. [6]) De redenering die hieraan ten grondslag lag was dat het oorspronkelijke wapen van de noorse konin­gen, en dus ook van Radboud, alleen had bestaan uit de schuinbalken en de harten waaraan dan later door de zweedse koning een leeuw ter onderscheid was toegevoegd. [7]) Het wapen met de twee leeuwen dat de bourgondische hertogen voor het wapen van Radboud lieten doorgaan moest voornamelijk de aanspraken van de hollandse graven en hun bourgondische opvolgers in Friesland bevestigen. Het wapen met de schuinbalken en de harten daarentegen was geschikter voor de Ommelan­ders. Het wees juist op de verbindingen van Friesland met het noorden. De scandinavische koningen hadden hun souvereiniteit ten opzichte van de keizer altijd weten te bewaren en dat was nu precies de verhouding die de Friezen ook voor zichzelf ambieerden. Overigens ontbrak voor Klein Friesland voorlopig de bestuurlijke basis om het wapen ook te gebruiken.

Wapen van Friesland in een franse wapenrol

Paris, Bibliothèque Mazari­ne Ms. 3711-1288. D.: ca. 1475.

W.: Geschuinbalkt van 7 stukken wit en blauw, 9 rode harten 1, 3, 3, 2 in het wit.  L.: Le roy de frise.

Aan het eind van de 15e eeuw werd dit wapen overgenomen door ander spaanse en franse apenrollen:

Wapen van Friesland in een spaanse wapenrol, 1478.

432 El rrey de Suvia. Trae de azul con tres vandas de plata y senprado de cuyrs de colorado.

A. Paris, Bibliotèque Nationale Ms. 5939 fol. 192. W.: Links geschuin­balkt van 8 stukken wit en blauw, 10 rode harten 3,4,3 in het wit. L.: Le roy de frise.

B. Paris, Bibliothèque Nationale Ms. 14357, fol. 15r . W.: Geschuin­balkt van 7 stukken wit en blauw, 11 rode harten 1, 3, 4, 3 in het wit. L.: Le roy de frise porte dazur a try badet dargent semeez de coeurs de gueulles.

C. Paris, Bibliothèque de l'Arsenal Ms 4613 fol. 18 r . W.: Links geschuinbalkt van 7 stukken wit en blauw, 9 rode harten 1, 3, 3, 2 in het wit.

D. Paris, Bibliothèque Mazarine Ms. 33551 - A, D.: 1528. W.: Links geschuinbalkt van 8 stukken wit en blauw, 11 rode harten 1, 3, 4, 3 in het wit. L.: Le roy de frise.

Jacques Le Boucq. Le très admirable Triumphe de la Noble Ordre de la Thoison Dor.

Wenen, Haus-, Hof-, und Staatsarchiv Cod. nr. 24, fol. 46 r .

W.: Geschuinbalkt van 7 stukken blauw en wit, 7 rode harten 2, 3, 2 in het wit. L.: Frise.

Het Wapen van de Ommelanden.

In 1506 erkende de stad Groningen het gezag van Graaf Edzard Cirksena van Oostfriesland om aan de druk van Gubernator en potestaat George van Saksen (1502-'15) weer­stand te kunnen bieden. [8]) Tegelijk was Edzard in naam van de Sakser stad­houder in de Ommelanden. Terwijl tijdens de algemene opstand in Fries­land George zo in het nauw werd ge­bracht dat hij in 1515 zijn rechten verkocht aan Karel V, erkende Groningen, nadat de stad in 1514 Edzard had verdreven, de met Frank­rijk geallieerde gelderse hertog Karel van Egmond als haar landsheer. In 1521 werd de stad daarin gevolgd door de Ommelanden.

Lang duurde de gelderse overheersing in Groningen en de Ommelanden niet. In 1526 moest Karel van Egmond zijn stadhouder al terugroepen en van die tijd af hielden Stad en Ommelanden zelfstandige landdagen. Nadat de gelderse hertog in 1536 door Karel V was verslagen erkenden zij gezamelijk de laatste als hun landsheer.

In de bezittingen van Karel V werd Groningen en de Ommelanden een aparte administratieve eenheid die werd aangeduid als de provincie van “Stad en Lande van Groningen“ maar ook wel als “Frisia inter Amasum et Lavicam” (Friesland tussen Eems en Lauwers) De Ommelanders zelf noemden hun gebied ook wel “Klein Friesland”. Een wapen voor dit Friesland was er nog niet. Wel vinden we het wapen met de schuinbalken en het bijschrift “Frise” in een manuscript dat een feest be­schrijft dat Koning Filips II in 1555 in Antwerpen voor de Ridders van het Gulden Vlies gaf. Het werd vervaar­digd door de kamerheer van Karel V. Hierin staan de harten op de zilveren balken, hetgeen meer in overeen­stemming is met de heraldi­sche regels. De koninklijke kroon op het wapen duidt er op dat het wapen van het koninkrijk en niet van het gewest werd bedoeld. [9]

Toen de Ommelanden op 17 januari 1575 hun bondgenootschap met de stad opzegden werd het wapen overgenomen door de Ommelander Staten. Op 17 october 1577 werd besloten het op de presentiepenningen te plaat­sen. Het werd daarop vastgehouden door de Statenleeuw.

Nadat de Ommelanden zich in het voorjaar van 1579 bij de Nadere Unie hadden aangesloten werd besloten "een groet segel vnd een clein casset to laten sniden vm in der vmlanden sachen te gebruicken". Deze werden op 17 september van hetzelfde jaar aan de vergadering van gedepu­teerden aangeboden. [10] Op het grote zegel stond een in vijven verdeeld schild met daarop de wapens die van oudsher in de verschil­lende Ommelander landschappen waren gevoerd en het Ommelander wapen op een hart­schild.  Op het kleine zegel stond het wapen met de schuinbal­ken en de harten.

Nadat in 1581 koning Filips II was afgezworen werd hertog Frans van Anjou gevraagd als landsheer op te treden. Hij zegde toe bij tractaat van 2 juli 1582. De Ommelander afgevaardigden die naar Anjou waren gestuurd hadden een instructie bij zich waarin de hertog werd verzocht het wapen van de Ommelanden te erkennen en te gebruiken. In de in­structie staat het wapen beschreven als "elf herten mitten blauwen ende witten dwarszbalcken". [11] In de praktijk werd dit "zilver met drie blauwe linkerschuinbalken tussen elf rode harten, geplaatst 1, 4, 4 en 2. Of Anjou ook aan het verzoek heeft voldaan vermeld de historie niet.

Het wapen werd ook geplaatst op het zegel van de Ommelan­den toen die zich in 1652 tijdelijk van Groningen afsplitsten.

Presentiepenning van de Ommelander Staten. November 1579.

W.: Ge­schuinbalkt met 12 harten 1, 3, 4, 2. S.: Leeuw met zwaard.

Stempel van het grootzegel van de Ommelanden vastgesteld en gesneden in 1579.

Het wapen is doorsneden, de bovenkant gedeeld en de onderkant tweemaal gedeeld:

1. Hunsingo: Rood, een ruiter met een vrouw als bijrijdster; 2. Fivelgo: Wit, een rode adelaar; 3. Humsterland: Goud, drie rode kerken 1 & 2; Vredewold: St. Joris te paard; 5 Langewold: Wit, een rode burcht met twee torens. Op het schild staat een kroon met vijf fleurons en vier parels. (R.A. Groningen, verz. zegel­stem­pels).

Ommelander daalder 1584-1585.

Vz.: W.: ¼: 1&4: Humsterland; 2&3: Fivelgo. H.: Uitkomende leeuw. S. Twee wildemannen met vaandels.

Kz.: W.: Geschuinbalkt met 11 harten (Ommelanden). S.: Adelaar. (V. Gelder fig. 141.)

Stempel van het zegel van het Ommelander College van Afgevaardigden, 1652

met het wapen van de Ommelanden. Omschrift: SIG STATVV FRISIAE INTER AMASV ET LAV. (R.A. Groningen, verz. zegelstempels).

Het Wapen van de Provincie Groningen  

Bij Tractaat van 23 juli 1594 werden Groningen en de Ommelanden samengevoegd. Niet lang daarna moet besloten zijn een zegel te laten maken waarop het wapen van de provincie zou komen te staan. Aan een acte van 24 april 1598 komt het voor het eerst voor. Het is daarop gevierendeeld met in het eerste en vierde kwartier op zilver een groene balk voor Groningen en in het tweede en derde het wapen van de Omme­landen.

Bij besluiten van 15 december 1598, 5 februari 1599 en 10 april 1600 werd een nieuw zegel aangenomen waarop het wapen was gewijzigd. In de kwartieren voor Groningen staat nu het wapen van de stad met adelaar en borstschild.

Dit wapen werd in de 17e eeuw voorzien van leeuwen als schildhou­ders.

In de tijd van de Bataafsche Republiek werden bij de staatsrege­ling van 1798 Groningen en Friesland samengevoegd tot het Departement van de Eems. Voor dit departement werd een zegel gebruikt met het embleem van de Republiek, eerst omgeven met het randschrift “Het Intermediair Administrativ Bestuur van 't voormalig gewest Stad en Lande” en daarna met “Departementaal Bestuur van de Eems”. In 1802 werd de provincie weer hersteld als het “Departement Groningen”, bij de staatsregeling van 1805 herdoopt in “Departement Stad en Landen van Groningen”. Op het zegel van dit departement staat opnieuw het oude wapen, nu omgeven door het randschrift: “Zegel van Stad en Landen van Groningen”.

Na de inlijving van het Koninkrijk Holland bij Frankrijk werd Groningen in 1811 met Drenthe samengevoegd tot het “Département de l'Ems Occidental”. In die tijd werd met het wapen van het Keizerrijk gezegeld. [12]

Na 1814 kwam het oude wapen weer in gebruik. Bij Koninklijk Besluit van 30 december 1947 werd de provincie in het gebruik ervan bevestigd. Tegelijkertijd werden de twee leeuwen als schildhouders en een kroon van vijf bladen en vier parels officieel als pronkstukken toegestaan.

Zegel van Groningen en de Ommelanden met het wapen van 1598.

W.: ¼ 1&4: Wit, een groene balk (Groningen); 2&3: Links geschuinbalkt van 7 stukken wit en blauw, 11 rode harten 1, 4, 5, 1 in het wit (Ommelan­den).

Zegel van Groningen en de Ommelanden aan een oorkonde gedateerd 29 juli 1610

met het wapen zoals vastgesteld in 1600. Omschrift: SEGEL DER STADT GRONNINGEN EN DE OMMELANDEN. (R.A. Groningen inv.nr. 2719).

Idem op de schoorsteenmantel:van de Statenzaal van het Pronvinciehuis in Groningen.

W.: Als voor, gehouden door twee allego­rische vrouwenfiguren met een spiegel. Kroon ontbreekt. Eind 17e eeuw

Idem op de schoorsteenmantel in de Gedeputeerdenzaal.

W.: Als voor, gehouden door twee aanziende leeuwen. Kroon: Vijf fleurons en vier parels. Eind 17e eeuw.

Wapen van het souvereine gewest Groningen en de Ommelanden in de Statenzaal van het Provinciehuis in Groningen.

W.: ¼: 1&2: Goud, een zwarte tweekoppige adelaar met borstschild wit, een groen balk (Gro­ningen); 2&3: Links geschuinbalkt van 8 stukken blauw en wit, 11 rode harten 1, 4, 4, 2 in het wit (Ommelanden). K.: Drie fleurons en twee parels. D.: Begin 18e eeuw. 

Geen Afbeelding beschikbaar

Commissaris van het Uitvoerende bewind in het departement van de Eems, 1798.

Embleem van de Bataafse Republiek (Maagd en Leeuw). L.: departement / de eems. Commissaris van (he)t uitv(oeren)d. Bewind der bat(aafsche) republ(iek):. Kon. Penn. Kab. inv. nr. R.A. 54. (Schutte, n°  115).

Wapen van Groningen door Zurcher 1815-1839,

Coll Hoge Raad van Adel Den Haag

W.: ¼: 1&4: Groningen. 2&3: Links geschuinbalkt van 7 stukken blauw en wit, 11 harten 1, 4, 4, 2 in het blauw. Kroon: Een kroon met vijf fleurons, vier parels, drie beugels en een hoge rode muts (Prinsen­kroon).

Wapen van de provincie Groningen door T. van der Laars (1913)

W.: ¼ 1&4: Groningen. 2&3: Links geschuinbalkt van 7 stukken wit en blauw, 11 rode harten 1, 4, 4, 2 in het wit. Kroon: Vijf fleurons en vier parels. S.: Twee gouden leeuwen met rode tong. 

Æ Zie illustratie in de kop van dit artikel