Het Wapen van de Admiraliteit op de Maze

p 20 juli 1575 benoemden de Staten van Holland een Landraad die ook de admiraliteitszaken zou gaan behartigen. Enige maanden later werd op advies van de prins van Oranje in plaats daarvan een College opgericht waarvan de Admiraliteit een onderdeel uit zou maken. Al in 1576 werd dit College gereorganiseerd en werd de afdeling van de (Hollandse) Admiraliteit gevestigd in Rotterdam. In 1579 werd deze Admiraliteit wegens geldgebrek opgeheven maar in 1581 al weer hersteld. Bij de oprichting van de nieuwe lagere colleges van admiraliteiten door Leicester in 1586 veranderde er in Rotterdam, behalve dat het college ondergeschikt werd aan het centrale gezag, eigenlijk weinig. De jurisdictie van de Rotterdamse Admiraliteit reikte over het zuidelijk deel van Holland en over de Waal en de Maas.

Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit op de Maze

Het Zegel

Het oudst bekende zegel van de Gecommitteerde Raden van de Rotterdamse admiraliteit dateert uit 1590. Hierop staat de Hollandse Leeuw gewapend met een hellebaard binnen de Hollandse Tuin en tussen twee staande ankers en de letters P P P (Pugno Pro Patria). [1] Een afbeelding van dit zegel van een afdruk uit 1594 laat zien dat de hellebaard vermoedelijk berust op een misinterpretaie van een scheur in de afdruk van 1590. Hoe lang dit zegel is gebruikt is niet helemaal duidelijk maar na  het 12-jarig bestand blijkt de „Admiraliteit Residerende tot Rotterdam” ten minste vanaf 1624 een zegel te gebruiken waarop twee gekruiste ankers met op de kruising de leeuw van de Staten Generaal bewapend met een zwaard en met een bundel pijlen in zijn linkerklauw. Deze figuur wordt begeleid door de letters V A T R (Vice (?)  Admiraliteit te Rotterdam). De letters  P P P zijn dan vervallen.

Drie zegels van de Gecommitteerde Raden ter Admiraliteit op de Maze.

1

2

3

1. 1590: De Hollandse leeuw gewapen met een hellebaard, staande binnen de Hollandse Tuin en tussen twee staande ankers en de letters P P P. ( Æ 27 mm.)

2. 1594 Zegel Admiraliteit op de Maas: Hollandse leeuw, Hollandse Tuin, twee staande ankers en de letters PPP.

3. 1624: De leeuw van de Staten Generaal met zwaard en pijlbundel, geplaatst op twee gekruiste ankers met als omschrift de letters  v a t r . (Æ 33 mm.)

1 & 3: Coll. Maritiem Musem Prins Hendrik, Rotterdam. Inv. n° CDJ637B. 2. Eigen Haard

Zegelstempel van de kamer Rotterdam

van het departement van Marine en Kolonien ten tijde van de franse overheersing (1811-13)

Het Embleem van de Gecommitteerde Raden

 Het embleem van de Gecommitteerde Raden van de Admiraliteit op de Maze bestaat uit een met een zwaard bewapende , gekrooden leeuw met een bundel pijlen in zijn linkerklauw, geplaatst op twee gekruiste ankers. Een afbeelding ouder dan uit het midden van het Twaalfjarig Bestand is niet gevonden. Op bekende afbeeldingen in kleur is de leeuw rood, de pijlbundel en het zwaard in de natuurlijke kleuren of goud en zijn de ankers eveneens uitgevoerd in de natuurlijke kleuren. Een andere kleurstelling dan deze is van het embleem niet gevonden.

Op bronzen kanonnen wordt het embleem gevat in een cartouche en begeleid door een vierkant tekstvak waarop de naam van de Admiraliteit. Het cartouche blijkt niet essentieel te zijn want wordt ook vervangen door een anderssoortige achtergrond of -vatting.

Bronzen kanon, 1616

Embleem: Statenleeuw op 2 gekruiste ankers, cartouche. L.: ADMIRALITEIT RESIDERENDE TOT ROTTER-DAM A° 1616. (Coll. Scheepvaartmuseum, Amsterdam)

Bronzen Kanon, 1656

Embleem: Statenleeuw op 2 gekruiste ankers, cartouche.

Gegoten door Cornelis Oudenrogge en vermoedelijk afkomstig van het vlaggeschip CONCORDIA. (Part. Coll.)

Het Symbool van de Admiraliteit

van Van der Laars, fig. 305. [2]

 Embleem van de Gecommitteerde Raden van de Admiraliteit Residerende tot Rotterdam boven het schild voor het kampanjedek van de Zeven Provinciën (1665) [3]

Blad van een kussen van de Admiraliteit op de Maze

met ingeweven embleem en  de letters „AODM” „1709”. Afkomstig van het Ed. Mog. Collegie van Gecommitteerde Raden der Admiraliteit op de Maze.  (75 Î 75 cm. Coll. Rotterdams Historisch Museum, inv. nr. 20540 Foto © Website R.H.M)

Het Wapen

Rond het midden van de 17e eeuw vond de heraldisering van het embleem plaats. Aanvankelijk werd het embleem eenvoudigweg op een schild geplaatst en omgeven door een krans. In het schildhoofd staan de letters A T R (Admiraliteit te Rotterdam). Het wapen is te zien op een reeks van afbeeldingen van de spiegel van het in Rotterdam gebouwde vlaggeschip van Michiel de Ruyter, de 7 Provinciën, dat in 1665 van stapel liep. [4] Op de spiegel van dit schip was het wapen van de Staten Generaal aangebracht, omringd door de wapens van de provincies en gehouden door twee leeuwen. Daaronder stond het wapen van de Rotterdamse  Admiraliteit. In de oudste versie is het wapen van de Rotterdamse admiraliteit goud met een rode leeuw, geplaatst op twee blauwe gekruiste ankers, het schild wederom geplaats op twee blauwe gekruiste ankers. Dit arrangement berust vrijwel zeker op een misverstand. De fout werd al snel hersteld want op een jonger schilderij van Abraham Storck is het tweede paar ankers vervallen en kreeg de leeuw het zwaard en de pijlen van de Generaliteitsleeuw in de klauwen. Onder het schild is een gevleugelde engelenkop (cherubijn) te zien. [5]

 In een latere versie is het schild gevat in een cartouche en is de engelenkop vervangen door voluten.

Op de spiegel van de 7 Provinciën was het wapen van de Rotterdamse Admiraliteit steeds goud met een rode leeuw. Aan het eind van de eeuw werden de kleuren van het wapen juist omgekeerd zodat er meer gelijkenis met het wapen van de Staten Genraal onstond. Afbeeldingen zijn uiterst schaars en ik kon slechts een afbeelding vinden op een schilderij van Gerard Pompe dat een gezicht op de Maas bij Rotterdam voorstelt. Op de voorgrond hiervan staat een jacht met op de spiegel het wapen met de leeuw en de gekruiste ankers, het veld rood, de leeuw goud, de ankers blauw of zwart. [6]

Voor meer informatie over de ontwikkeling van het wapen van de Rotterdamse Admiraliteit is dus het wachten op het tevoorschijn komen van geschreven bronnen.

1

2

3

1 Wapenvignet van de Admiraliteit te Rotterdam, zonder datum.

2 Spiegel van de Zeven Provinciën door Abraham Storck (1644-1708). W.: Goud, een rode leeuw bewapend met een zwaard en in zijn linkerklauw een bundel pijlen, geplaatst op twee gekruiste zwarte ankers. Op het schild een prinsenkroon.  (National Maritime Museum, Greenwich (U.K.) (inv. nr. BHCo286).  

3 Wapen van de Admiraliteit van Rotterdam op een bronzen kanon. Het opschrift luidt:. L.: d’amiraliteyt • tot • rotterdam. Het kanon is gesigneerd cornelis • ovderogge • fecit • rotterdam 1765. (Coll. Rotterdams Maritiem Museum). [7]

De Admiraliteit op de Maze

„De Levende en de Dode Zeemacht”

De Ankers en de Letters

Het monogramvignet van de diensten, het personeel en de roerende en onroerende goederen van de Admiraliteit op de Maze bestond uit twee gekruiste ankers met daartussen de letters P.P.P. (Pugno Pro Patria: Ik Vecht voor het Vaderland).

Dit vignet werd wel vrij in het veld geplaatst afgebeeld, maar ook wel binnen een cartouche of lijst. Daarnaast staat het ook op een wapenschild dat in de loop van de zeventiende eeuw werd gekroond.  

De Admiraliteit van Rotterdam was tot 1645 gevestigd in het Prinsenhof op de Nieuwe Markt. In 1644 werd het Prinsenhof of Admiraliteitshuis op de hoek van de Oude Haven en het Haringvliet in gebruik genomen waar het College ter Admiraliteit op de Maze voortaan vergaderde. Er waren daar ook een magazijn en een scheepstimmerwerf. Er waren verder in Rotterdam twee Lands-magazijnen of Wapenhuizen. Het eerste stond aan de zijde van de Nieuw Haven en werd gebouwd in 1660. Het tweede werd gebouwd in 1662 en had in de voorgevel „een Neptunus tussen de wapens van de Republiek en vele scheeps- en oorlogsgereedschappen”. In 1663 werd ook een Geschuts- of Giethuis gebouwd op de plaats van het  Predikherenklooster. [8]

Van deze dienstgebouwen is een aantal fragmenten bewaard gebleven waarop symbolen met betrekking tot de Admiraliteit voorkomen. Deze dateren logischerwijze dus uit de periode 1645-1663. Het eerste is een steen met het wapen van Frederik Hendrik tussen een wapen met gekruiste ankers en de letters P P P en het wapen van Rotterdam. Dit fragment moet afkomstig zijn van het Admiraliteitshuis uit 1644 dat dus drie jaar vóór de dood van Frederik Hendrik in gebruik werd genomen. [9] Een derde stuk dat enigszins in stijl afwijkt van de andere twee is een ovaal stenen wapencartouche waarop het anker-letters-vignet staat. Dit is mogelijk afkomstig van één van beide wapenhuizen en zou dus uit rond 1663 moeten dateren. [10]

1

2

3

1 Gevelsteen met gekruiste ankers en "PPP" ("PUGNO PRO PATRIA ") in cartouche, ca 1598. Afkomstig uit de voorgevel van het Ammunitiehuis der Admiraliteit op de Maze aan de Hoogstraat (Coll. Historische Museum, Rotterdam. Inv. Nr. 10002. Foto ©Website H.M.R.)

2. Toegangspoortje tot het zeekantoor in het Admiraliteitshof van de Admiraliteit te Rotterdam. In het tympanon een cartouche met twee gekruiste ankers tussen de letters P P P. In 1885 geschonken aan het Rijksmuseum in Amsterdam en thans ingemetseld in de achtergevel van het museum aan de Hobbemastraat.  (Foto H.P. de Vries)

3. Embleem van de Admiraliteit tot Rotterdam boven het kampanjedek van de Zeven Provinciën, 1665. [11]

Ç Wapen van de Rotterdamse Admiraliteit op het praalgraf van vice-admiraal Witte de With (†1659) in de Laurenskerk in Rotterdam, 1669.

Glas met het gekroonde wapen van de Rotterdam-se Admiraliteit geplaatst op een trofee  van vlaggen en wapentuig. 1745-’60. H.: 19,8 cm. Coll. Historisch Museum Rotterdam, inv. nr. 103. Foto © Website R.H.M Æ

Naast het wapen met de gekruiste ankers en de letters P P P werden ook nog zegelstempels en vlaggen gebruikt door de diensten van de Admiraliteit. Hierop staan  verschillende lettercombinaties. Zo was er een vignet in gebruik dat bestond uit gekruiste ankers tussen de letters  P P P en de letters A T R  in de kop, alles omgeven door een lauwerkroon. Op een ander stempel is de afkorting A T R vervangen door een M en is het randschrift • admiraliteit • op • de • maze • toegevoegd. [12]

Vlag

De veelvuldig afgebeelde driekleur met op de witte baan de letters P P P kan beschouwd worden als de of een vlag van de Rotterdamse Admiraliteit. Deze vlag werd gevolgd door een driekleur met op de verbrede middenbaan een vignet van twee gekruiste ankers en de letters A O M. [13].

De Admiraliteit op dx Maze

Dagelijks Bestuur

De Wapencompositie

Zittende leeuw met een wapenschild

waarop twee gekruiste ankers tussen de letters P P P. Afkomstig uit Rotterdam. 1^e kwart 17^e eeuw.

(Coll. Scheepvaartmuseum Amsterdam inv. nr. 2000.1116.)

Glas met het ingegraveerde wapen

van de Rotterdamse Admiraliteit, gehouden door twee leeuwen.

Westfries Museum, Hoorn

Wanneer we er van uitgaan dat een schildhouder of schildhouders over het algemeen betrekking hebben op een volmacht, dan heeft een wapencompositie betrekking op een uitvoerend orgaan. In dat geval is de zittende leeuw met het wapen met de gekruiste ankers en de letters P.P.P., waarschijnlijk afkomstig van het Prinsenhof op de Nieuwe Markt dat tot 1645 de Rotterdamse Admiraliteit huisvestte, het wapen van het uitvoerend orgaan van de Rotterdamse Admiraliteit.

De enkele, Hollandse, leeuw zou duiden op een beperkte volmacht en dat zou in overeenstemming zijn met de rol die de centrale admiraliteit aanvankelijk was toebedacht.[14]

Het is dus zelfs mogelijk dat de leeuw met het wapen met de ankers en de letters nog uit de tijd dateert dat de Raad van State het bewind over de zeemacht uitoefende (1584-1588).

Hoe het zij, latere versies van het wapen van het uitvoerend orgaan van de Rotterdamse Admiraliteit vertonen het symbool van de Gecommitteerde Raden, de Statenleeuw, geplaatst op twee gekruiste ankers en het uitvoerend orgaan wordt hier dus beschouwd als een functie van de Gecommitteerde Raden en niet van de Admiraliteit.  Het schild is in de oudste versie (1660!)  gekroond met een kroon van vijf fleurons, een kroon die in die tijd ook op het wapen van Holland is te vinden.  Het wordt verder gehouden door twee leeuwen (ill. aan de kop van dit artikel). In een tweede versie, gezien de stijl van de leeuwen mogelijk daterend uit de bewindsperiode van Willem V, is de kroon vervangen door een prinsenkroon met vijf fleurons en drie beugels.