TIJDENS DE REPUBLIEK EN HET KONINKRIJK ZIJN DOOR DE NEDERLANDSE hogere overheden de afgelopen vier eeuwen een groot aantal heraldische symbolen gebruikt.  Van deze heraldische symbolen zijn vanaf het begin van de 19e eeuw ook compilaties en verzamelingen aangelegd die keurig naar gebied zijn geordend. Voorbeelden hiervan zijn het bekende boek van T. van der Laars „Wapens, Vlaggen en Zegels van Nederland” en recentelijk ook mijn eigen boek „Wapens van de Nederlanden”. Hierbij heeft men zich toch vooral geconcentreerd op het wapen als kern van een heraldische afbeelding zodat toch nog een wirwar van beelden van zegels, gekroonde wapens, wapen met helmtekens en andere wapencomposities is te zien. In verklaringen van de wapenbeelden worden de externe ornamenten ook werkelijk gezien als pronkstukken of versieringen zonder een duidelijke betekenis, die er voor dienen om het beeld te verfraaien en ook de indruk die het geheel moet maken zo imponerend mogelijk te doen zijn.[1] In een recente Van Gelderlezing vroeg de spreker zich dan ook af wat de betekenis van de leeuwen die in zoveel Nederlandse wapencomposities voorkomen, dan toch wel kon zijn. [2] Weer anderen concentreren zich op de intrinsieke betekenis van het symbool die zou bepalen waarom het in de overheidsheraldiek werd geintroduceerd. [3] Deze kunsthistorische of esoterische verklaringen benemen ons het uitzicht op het verband dat er bestaat tussen het soort wapensymbool en het soort maatschappelijke instantie dat er gebruik van maakt. Daardoor worden ook de redenen waarom wapensymbolen verschijnen, veranderen en verdwijnen niet meer voor analyse vatbaar. Waar hier voor wordt gepleit is om bij de analyse van het wapenbeeld en -symbool te zoeken naar een sociologische verklaring waaraan de artistieke uitwerking of esoterische lading ondergeschikt is.

Erkend zal moeten worden, parafraserend op Emile Dürkheim, dat de structuur van het totaal van heraldische symbolen wordt bepaald door de maatschappelijke structuur die zij wil symboliseren. Hiervan kan verwacht worden dat voor de heraldische symbolen die ons omringen een heldere verklaring kan worden geggeven.

Eigenlijk kan de maatschappelijke stuctuur waarop het corpus van heraldische symbolen betrekking heeft in simpele bewoordingen worden weergegeven. Deze vereenvoudiging in helder te omschrijven categoriën is ook nodig omdat zij ook voor een zo breed mogelijk publiek begrijpelijk moet zijn wil zij haar maatschappelijke functie kunnen vervullen. Zo kan het maatschappelijk kader worden genalyseerd als bestaande uit het rijk, de vorst en de staat en heeft de heraldiek aanvankelijk betrekking op de symbolische aankleding van de krijgsmacht, later uitgebreid tot de symbolische aankleding van het bestuurlijke en geestelijke gezag. [4] De differentiatie van deze maatschappelijke velden en gezagsbereiken levert in heraldisch opzicht dan toch nog een ingewikkeld en zelfs, wil men het hele heraldische corpus in tijd en ruimte omvatten, ook zonder ons te verliezen in esoterie, een uiterst ingewikkeld beeld op.

In het volgende wil ik een oefening doen om, aan de hand van het Nederlandse voorbeeld, te laten zien hoe deze aanpak kan worden geconcretiseerd.

Kalkstenen gedenksteen uit Mesopotamië uit het begin van het 2^e millennium v.C.

(Paris, Musée du Louvre inv. nr.  Sb 7)

In de maatschappelijke organisatie treden al vroeg in de geschiedenis drie belangrijke elementen op: het rijk, de vorst en de staat. Hierbij kan het rijk worden gedefinieerd als het territorium met alles wat daar op en in is, de vorst als de de facto bezitter van dit rijk en de staat als het geheel van regulerende organen waarmee het rijk wordt beheerst. In de maatschappelijke symboliek worden deze drie elementen steeds door figuren gesymboliseerd die een eigen karakter hebben en die door de eeuwen heen ieder een eigen ontwikkeling hebben doorgemaakt. Een oud voorbeeld van een maatschappelijke symbolische configuratie waarin deze drie elementen optreden is te vinden op een monoliet uit Susa uit het tweede millennium v.C. Op de monoliet, die zich thans in het Louvre bevindt, staan twee menselijke figuren en een zon. Aan de linkerzijde van de voorstelling begiet een gebaarde man in een lang gewaad een dadelpalm (Phoenix dactylifera - Arecaceae). Herodotus schrijft over de dadelpalm (I.193): “Dadelpalmen groeien overal [in Babylon] en zijn meestal van het vruchtdragende soort, en de vruchten voorzien hen [de Babyloniërs] van voedsel, wijn en honing.”

Aan de rechterkant is een, eveneens gebaarde, man gezeten op een troon met een zijpaneel in de vorm van een stads- of paleismuur. Hij heeft een lang gewaad aan van over elkaar heenvallende geplooide stroken stof.  Op zijn hoofd heeft hij een bijzondere kroon die voorkomt vanaf de 1e dynastie van Ur (2563-2387) tot en met de 1e dynastie van Babylon (1894-1595).  In zijn rechterhand houdt hij een staf  met ring, een waardigheidsteken dat  vanaf  het 3e  tot het begin van het 1e millennium v.C. in Mesopotamië voorkomt. Boven de voorstelling staat een zon met acht punten en acht stralenbundels van het model dat geassocieerd moet worden met Akkad. [5] Hoogstwaarschijnlijk stelt de steen de configuratie rijk, vorst en staat van Akkad voor. Het land of territorium, te onderscheiden van het rijk, wordt in deze configuratie vertegenwoordigd door de dadelpalm.

De drie elementen worden in de loop van de geschiedenis abstracter weergegeven in die zin dat de imago’s van vorst en rijksbeheerder worden vervangen door symbolen uit het kosmische of  dierlijke repertoire. Zo wordt de staat als rijksbeheerder ook wel voorgesteld door een gevleugelde zon of door een wassenaar die beide de staat als functie van het rijk definiëren. Ook de vorst kon door een symbool worden weergegeven. Zo is de cobra eeuwenlang het symbool van de Egyptische farao geweest en de viervoetige draak het symbool van de Chinese keizer.

Staatssymbool van Egypte, bekend vanaf de 12^e D (ca. 1991-1786 v.C.)

Het symbool is samengesteld uit een symbool voor het rijk (de zon), een symbool voor de vorst (de cobra’s)  en een symbool voor de volmacht (de vleugels), en betekent „De hemelse regering van de farao van Egypte”.

De elementen rijk, vorst en staat zijn ook in de Middeleeuwse westerse heraldiek te herkennen. In het in de 12e en 13e eeuw geintroduceerde systeem is aanvankelijk alleen de krijgsman aanwezig die door een rangsymbool dat op zijn schild en wapenrusting werd geplaatst wordt aangeduid. Waar verschillende krijgslieden in het bezit kwamen van onvervreemdbare lenen die ook binnen hun dynastie vererfd konden worden, ontwikkelden zij zich tot de de facto vorsten van deze lenen waarbij zij in ieder geval in het bezit waren van het economische vruchtgebruik, ook al behoorde het leen in feite aan de leenheer. Het heraldische symbool dat door de krijgsman aanvankelijk gebruikt werd, werd op die manier het symbool van de vorst.

Aanvankelijk werd de vorstelijke souvereiniteit in de heraldiek gedefinieerd als de uitoefening van het gewapende gezag waarop de vorst binnen zijn rechtsgebied het monopolie bezat. Bij het uitbreiden van zijn taken als bestuurder binnen zijn rechtsgebied zie we dat het aanvankelijk militaire symbool wordt voorzien van een symbool dat ontleend is aan de bestuurlijke hiërarchie. Een splitsing van het vorstelijke heraldische symbool in een symbool dat betrekking heeft op zijn bevoegdheden als krijgsman en een symbool dat betrekking heeft op zijn bevoegdheden als bestuurlijk gezagsdrager vindt in de loop van de 13e en 14e eeuw plaats. Hierbij wordt het heraldische symbool enerzijds voorzien van een helm met helmteken, en anderzijds van een kroon.

Bij de uitbreiding van de bestuurlijke taken van de vorst in het zich ontwikkelende staatsvormingsproces, kregen de vorstelijke kanselarijen, die in opdracht van de vorst handelden, steeds meer gewicht. Deze procuratie werd vanaf het begin van de 13^e eeuw heraldisch voorgesteld door schildhouders die gewoonlijk betrekking hadden op de positie van de leenman in de krijgsorganisatie zoals die aan het begin van de 12e eeuw door de schildfiguur werd gesymboliseerd. Zo ging de absolute souvereine vorst, geen deel uitmakend van de militaire hiërarchie, zich bedienen van engelen, de keizerlijke gemachtigden van een adelaar, de koninklijke gemachtigden van griffioenen en de graven en hertogen van leeuwen als schildhouders. Deze heraldische composities kunnen betiteld worden als „staatswapens”  aangezien het hier gaat om het (samengestelde) symbool van een maatschappelijk regulerend orgaan, zij het ook dat dit toen nog steeds een functie was van het vorstelijk gezag.

De heraldische configuratie waarin er sprake is van een rijkswapen, een vorstelijk wapen in twee versies en een staatswapen, treffen we aan bij het begin van de statelijke organisatie die zich later zou ontwikkelen tot de Republiek van de Verenigde Nederlanden en tenslotte tot het koninkrijk der Nederlanden.

De Lage Landen als politieke eenheid worden beschouwd als ontstaan te zijn bij de opvolging van hertog Filips de Goede van Bourgondië in Brabant en Limburg in 1430 en zijn opvolging in Henegouwen, Holland, Zeeland en Friesland in 1433. Voorlopig vormden zij echter in de 15e eeuw nog een losse verzameling gewesten onder één landsheer. Filips de Goede zelf streefde naar een volslagen autonoom bewind waarbij de gebieden die via het erfrecht in zijn bezit waren gekomen zouden zijn verenigd in een Fries of Bourgondisch koninkrijk. Daartoe werd ook het hertogelijk bewind versterkt en gecentraliseerd. Het streven van hem en zijn zoon Karel de Stoute was er op gericht om de Lage Landen en de Landen van Herwaarts Over zoals Bourgondië werd genoemd, door verovering van een tussenliggende corridor aaneen te sluiten. Aan dit streven kwam een eind door de slag bij Nancy in 1477 die door hertog Karel werd verloren. Zijn dochter Maria de Rijke bleef daarna nog slechts in het bezit van de Lage Landen terwijl het leen Bourgondië door de Franse kroon werd teruggenomen. Maria de Rijke en haar nakomelingen bleven wat Bourgondië betreft slechts in het bezit van de hertogelijke titel waaraan het grootmeesterschap van de Orde van het Gulden Vlies was verbonden. 

De grondslagen voor de eenheid van de Lage Landen werden verder versterkt door het Verdrag van Augsburg in 1548 waarbij het Rijk de Lage Landen als een afzonderlijke éénheid erkende. Bij Pragmatieke Sanctie van 1549 werd tevens door Karel V vastgesteld dat de Lage Landen niet door zijn erfgenamen konden worden opgesplitst.

Vanaf de regering van Filips de Goede tot op de huidige dag zijn er vrijwel ononderbroken reeksen samen te stellen van de heraldische symbolen van het rijk, de vorst en de staat van de Nederlanden. Het Nederlandse geval is daarbij vooral interessant omdat aan de vereniging van het gewapende en het bestuurlijke vorstelijke, alias souvereine gezag na de Opstand een eind kwam omdat deze, afgezien van de stadhouderloze tijdperken, waren verdeeld over de Oranjes aan de ene kant en de Staten Generaal aan de andere kant. Zeldzaam in de Europese geschiedenis is bovendien de republikeinse staatsvorm waarin de noordelijke Nederlanden van 1585 tot 1805 waren ondergebracht. Door dit feit alleen al zijn de verschillende maatschappelijke elementen in de Nederlandse heraldiek duidelijker te onderscheiden dan bijvoorbeeld in de Franse waar rijk, vorst en staat steeds functies waren van de koninklijke dynastie.

De meeste termen van de ontwikkelingsreeksen kunnen eigenlijk wel als genoegzaam bekend worden verondersteld. Het werkelijk samenstellen en uitschrijven van de reeksen op zich levert, afgezet tegenover wat daarover in de heraldische literatuur is te vinden, toch nog verrassingen op, reden waarom zij in een reeks van drie artikelen in extenso worden weergegeven.