Vanaf 1995 wordt op de scheepswerf van de Batavia in Lelystad gewerkt aan een replica van de 7 Provinciën dat in de 17^e eeuw gediend heeft als vlaggeschip van Michiel de Ruyter. Begin mei 2005 is begonnen aan het beeldhouwwerk op het zgn. rechte wulf van de spiegel waarop o.m. het wapen van de Republiek staat. [1]

In 1665 werd in een half jaar tijd op de werf van de admiraliteit van Rotterdam een nieuw vlaggeschip gebouwd voor vice-admiraal Michiel de Ruyter. Het kreeg de naam De 7  Provinciën en werd voor het eerst gebruikt bij de blokkade van de Theems in het najaar van 1665. Het schip zou daarna als vlaggeschip meedoen aan alle grote zeeslagen van de 2^e  en de 3^e Engelse Oorlog. Het werd in 1674 door Michiel de Ruyter als vlaggeschip afgedankt.

Uit heraldisch oogpunt is het schip interessant omdat op de spiegel het wapen van de Staten Generaal met kroon en schildhouders, oftewel het staatswapen van de Republiek stond, omringd door de gekroonde wapens van de provincies met daaronder een negende wapen dat kan worden gedetermineerd als het wapen van een Admiraliteit [2]. Het wapen van de staat, omringd door de wapens van de gewesten was een heraldisch arrangement dat al onder Filips de Goede voorkomt (overigens steunende op oudere voorbeelden) en ook door zijn opvolgers, o.m. op zegels werd gebruikt. Wat dit betreft staat de spiegel van De 7 Provinciën dus in een al wat oudere traditie en is niet direct innovatief te noemen. Evenmin is het feit dat de wapens in beeldhouwwerk op de spiegel waren aangebracht origineel want zulke heraldische versieringen kwamen bijvoorbeeld al voor op de schepen van de Armada in 1588. Het beeldhouwwerk op de spiegel onderscheidt zich echter wel door zijn bijzondere rijkdom.

Op eerdere vlaggeschepen van de Republiek was steeds het wapen van de opperbevelhebber van de krijgsmacht, de kapitein-generaal-admiraal, vanaf 1586 de Prins van Oranje, te vinden geweest. Dit was in overeenstemming met een oeroude traditie maar ook met een regeling uit 1488 waarbij het verplicht werd dat schepen de vlag (en wapen) van de admiraal zouden voeren. [3]  In 1607, bij de Slag bij Gibraltar was het wapen nog aangebracht over de middenbaan van een oranje-wit-blauwe vlag. [4] Op de spiegel van het eerste vlaggeschip van Tromp, de Amilia of Amelia (vernoemd naar Amalia van Solms, de vrouw van Frederik Hendrik) stond het wapen van Frederik Hendrik met twee allegorische figuren als schildhouders. Op de Brederode en statenjachten uit die tijd het wapen van Willem II met leeuwen als schildhouders. Oorlogsschepen voerden daarbij dan ook, wederom conform het besluit van 1488, een geheel oranje vlag. [5]

Het wapen op de spiegel van De 7 Provinciën zou dus moeten beduiden dat tijdens het 1^e Stadhouderloze tijdperk de staat de functies van de kapitein-generaal-admiraal vervulde.

De Zeven Provinciën is nauwkeurig afgebeeld door verschillende zeeschilders maar vooral door Willem van de Velde de Oude (1611-1693) en zijn zoon Willem van de Velde de Jonge (1633-1707). In verband met de reconstructie van het schip op de werf van de Batavia in Lelystad zijn ook publicaties verschenen die het schip uitvoerig documenteren.[6]) Op schilderijen staat de spiegel van het schip in kleur afgebeeld maar daarnaast zijn er nog tekeningen in zwart-wit waaruit soms, maar zeker niet altijd, de kleuren zijn af te leiden. De schilderijen zijn overigens moeilijk te dateren omdat de zee en de achtergronden geen aanknopingspunten bieden waarmee kan worden bepaald welke zeeslag wordt uitgebeeld. [7]) De afbeeldingen van de Zeven Provinciën zijn over het algemeen buitengewoon accuraat geschilderd. Niettemin verschillen de heraldische details op de schilderijen en tekeningen aanmerkelijk van elkaar. Hieruit zou men kunnen concluderen dat de schilders ofwel niet goed ingelicht waren en hun informatie bijvoorbeeld uit de tweede hand hadden, ofwel dat het arrangement van de wapens steeds is veranderd, bijvoorbeeld bij enkele keren dat het schip ter reparatie werd opgelegd. Daarbij zullen zeker politieke overwegingen een rol hebben gespeeld aangezien het hier gaat om het vlaggeschip van de zeemacht van de Republiek dat een groot prestige had. Fouten in de weergave van de heraldische arrangementen zouden daarom op onmiddellijke kritiek hebben kunnen rekenen.

Waar de accuratesse van de schilders als een gegeven moet worden beschouwd, zouden de verschillende arrangementen de ontwikkelingsgang van de wapens die op de spiegel zijn afgebeeld kunnen weergeven.

De wapens van de Provincies

In de 29 jaar van het bestaan van De 7 Provinciën veranderde de volgorde van de wapens van de provincies op de afbeeldingen van de spiegel herhaaldelijk. De oorspronkelijke volgorde was de gebruikelijke van Gelre, Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht, Overijssel en Groningen maar in latere versies worden de wapens van Friesland en Utrecht wel verwisseld en komt ook de volgorde Gelre, Holland, Groningen, Utrecht, Zeeland, Overijssel en Friesland voor. Dit zou niet zo zeer te verklaren kunnen zijn uit slordigheid van de zeeschilders als wel uit de omstandigheid dat de wapens op losse borden waren aangebracht die aan haken waren opgehangen zodat de volgorde bij iedere kalefatering van het schip kon worden veranderd. Hierbij werden kennelijk fouten gemaakt die waarschijnlijk zijn te wijten aan de onkunde of onverschilligheid van het scheepsbouwvolk.

De wapens volgen de geldende regels: het wapen van Gelre steeds gedeeld van Gelre en Gulik, i.p.v. de gebruikelijke deling van Gelre en Zutphen, het wapen van Utrecht steeds gekwartileerd met hartschild. Een uitzondering hierop vormt het wapen van Groningen dat bij Abraham Storck gedeeld is van Groningen en de Ommelanden terwijl al zijn collega’s alleen het wapen van Groningen met de adelaar en het borstschild afbeelden. Geen enkele keer echter wordt het gekwartileerde wapen van Groningen en de Ommelanden gegeven, terwijl dit toch al in 1600 voor de provincie was vastgesteld. Uit de omstandigheid dat bij Storck ook het lint met de naam van het schip ontbreekt, kan afgeleid worden dat deze versie mogelijk de oudste is en bij de eerste kalefatering zowel het wapen van Groningen werd veranderd als wel het lint met de naam werd aangebracht.  Hiervoor komt de periode van begin november 1665 tot maart 1666 in aanmerking, toen de zeven Provinciën, na meegedaan te hebben aan de blokkade van de Theems, in haar thuishaven Hellevoetsluis was afgemeerd. [8]

Het Staatswapen

Bijna alle schilderijen laten zien dat het wapen van de Staten Generaal in het oorspronkelijke arrangement van 1665 goud was met daarop een rode leeuw met een zwaard met een blauw lemmet in zijn rechter- en een bundel pijlen in zijn linkerklauw. Op het portret dat Ferdinand Bol later van De Ruyter maakte werd het schip door Willem van de Velde Jonge bijgeschilderd.  Hierop staat op de spiegel het nieuwe wapen van de Staten Generaal in de kleurvolgorde met een gouden leeuw op een rood veld i.p.v. andersom. Dit schilderij moet, omdat De Ruyter het schip in 1674 afdankte en overstapte op het nieuwe schip „De Eendracht”, van vóór dat jaar dateren.  [9])

E.e.a. bepaalt de kleurwisseling van het wapen van de Staten Generaal op de periode 1666-1674. Deze periode wordt verder ingekort als men het gebrandschilderde raam uit 1669 met het wapen van de Amsterdamse Admiraliteit in de kerk van Oudshoorn in betrekking neemt. Dit is daarop een gouden leeuw met zwaard en pijlen op een rood veld tussen twee blauwe ankers en binnen de Hollandse Tuin. [10] Het is de oudste met zekerheid dateerbare afbeelding waarop de Generaliteitsleeuw goud is en het veld rood. Op die manier komen we uit op de afloop van de 2^e Engelse Oorlog (1665-’67), de Vrede van Breda of de Vrede van Aken in april 1668 als eerst mogelijke data waarop de nieuwe kleurvolgorde tot stand kwam. De Vrede van Aken is vooral aannemelijk omdat ook bij het afsluiten van eerdere verdragen de gelegenheid te baat werd genomen om wijzigingen in de symbolen van de Republiek aan te brengen.  De schilderijen van De 7 Provinciën met het staatswapen in de nieuwe kleuren zouden dan alle van na 1668 dateren en in het bijzonder, wanneer het om afbeeldingen van zeeslagen gaat, uit de 3^e  Engelse Oorlog (1672-’74).

De Admiraliteiten

De afbeeldingen van De 7 Provinciën zijn, zoals gezegd, over het algemeen buitengewoon accuraat geschilderd en er is uit op te maken dat de spiegel voortdurend is veranderd. In tegenstelling tot de andere wapens die in principe gelijk bleven, vertoont het wapen dat beschouwd kan worden als van een admiraliteit enige variatie. Hier moet dus iets bijzonders aan de hand zijn.

De bouw van de 7 Provinciën was een initiatief van de Staten van Holland, maar de opdracht (charter) werd gegeven door de Staten Generaal. Het schip werd gebouwd op de werven van de Rotterdamse Admiraliteit. De oudste versie van het admiraliteitswapen dat boven het wulf staat is goud met een rode leeuw geplaatst op twee gekruiste blauwe ankers en staat op het schilderij van Abraham Storck. Dit wapen komt het meest overeen met het wapen van de Gecommitteerde Raden van de Admiraliteit van Amsterdam. Het symbool van dit college was een (Hollandse) leeuw geplaatst op twee gekruiste ankers. [11]

Een verfraaide versie van dit wapen, het wapen met de leeuw en de ankers nu geplaatst op nogmaals twee ankers, is te zien op de grisaille van Willem van de Velde de Oude in het Rijksmuseum in Amsterdam. [12] Aangezien aan het wapen van de Amsterdamse Admiraliteit eerder de Hollandse Tuin was toegevoegd en het dus in 1669 al was veranderd in de Generaliteitsleeuw geplaatst op twee ankers en binnen de Hollandse Tuin, kan dit wapen dateren van ná de oplegging van de 7 Provinciën in Hellevoetsluis toen klaarblijkelijk ook een nieuw wapenschild van het staatswapen werd gemaakt en het gedeelde wapen van Groningen en de Ommelanden werd vervangen door het wapen van Groningen alléén, maar van vóór 1669. [13]

L.: Wapen van de “Hollandse” of  “Amsterdamse”  Admiraliteit naar Willem v.d. Velde de Oude en T. van der Laars.

R.: Wapen de Admiraliteit op de Maze naar Willem v.d.Velde de Jonge en G.C. Dik

Een derde versie van het „negende wapen” is te vinden op een sepiatekening van Willem van de Velde de Jonge in het Rijksmuseum in Amsterdam. Een verschil met de vorige afbeeldingen van de spiegel van De 7 Provinciën is dat het cherubijntje onder het wapen is verdwenen en vervangen is door een kop naar het model van de overige zes koppen op de onderlijst. Daarbij hangen er, in tegenstelling tot op de meeste van de andere schilderijen, twee wapenschilden scheef. Het admiraliteitswapen is nu de leeuw van de Staten Generaal geplaatst op twee gekruiste ankers en dit is het wapen van de Rotterdamse Admiraliteit. [14]

In een laatste versie van dit wapen zijn de ankers vervallen en ontstaat er dus het wapen van Holland. [15] Dit wordt ook bevestigd door de kroon die op het wapen staat en die overeenkomt met de kroon die gewoonlijk op het wapen van Holland is geplaatst. Deze laatste versie van het wapen staat op de afbeeldingen van de 7 Provinciën die door Willem van de Velde de Jonge zijn bijgeschilderd op de portretten van Michiel de Ruyter door Ferdinand Bol. [16] De spiegel van het schip is daarop opnieuw veranderd. In de vakken van de borstwering staan nu naar het schijnt wapenschildjes waaronder een banderolle. Ook lijken de kopjes te zijn verdwenen en is er een ander ornament onder het wapenschild aangebracht.

De reden van deze veranderingen inmiddels blijft onbegrepen of het moet zijn dat het schip steeds in andere handen is overgegaan en op de rij af van de Amsterdamse Admiraliteit, de Rotterdamse Admiraliteit en en tenslotte van de Staten van Holland is geweest. Dit zou overeenkomen met het feit dat in de 17^e eeuw op het schip vaak het wapen van eigenaar te vinden was.

Besluit 

Uit de heraldische analyse van de spiegel van het vlaggeschip De 7 Provinciën is op te maken dat tijdens het bewind van de gebroeders De Witt van 1653 tot 1672 en dus tijdens het 1^e Stadhouderloze tijdperk, er op het gebied van de overheidsheraldiek veel werd ondernomen. Dit werd vooral noodzakelijk omdat de prins van Oranje als kapitein-generaal-admiraal van de strijdkrachten was weggevallen en bij diverse gelegenheden zelfs werd verklaard dat deze functie niet meer door een prins van Oranje zou kunnen worden bekleed. De plaats van de prins zou dus door andere instanties moeten worden gevuld maar ondanks de pogingen die daartoe in het werk werden gesteld was een regeling daartoe tot aan het einde van het 1^e Stadhouderloze tijdperk nog niet getroffen. In de symbolen van de Republiek verdwenen in die periode zowel de overheersende positie van het wapen van de opperbevelhebber als van het gewest Holland.

In de eerste plaats kunnen we vaststellen dat in deze periode de definitieve versies van het wapen van de Staten Generaal en van het staatswapen van de Republiek werden ontworpen. Deze definitieve versies kwamen, zoals we zagen, rond het jaar 1668 tot stand door het wapen om te kleuren van een rode leeuw op een gouden veld tot een gouden leeuw op een rood veld. Zwaard, kroon en pijlbundel van de leeuw bleven daarbij onveranderd, net zoals de overige pronkstukken.

Bij het toenemen van het belang van de zeemacht voor het voortbestaan van de Republiek werden, in de tweede plaats,  ook de symbolen van de Hollandse admiraliteiten verfraaid en konden zich gaan meten met de wapens van de Zeeuwse en Westfriese admiraliteiten.

Na afloop van de 3^e Engelse oorlog was de Republiek in de loop van haar ontwikkeling tot een grootmacht in West Europa, zodoende voorzien van geheel nieuwe en verfraaide heraldische symbolen.

Spiegel van De 7 Provinciën met het wapen van de “Hollandse” of “Amsterdamse” Admiraliteit

op de grisaille van Willem v.d. Velde de Oude. Onderaan het cherubijntje.

Spiegel van de Zeven Provinciën door Abraham Storck (1644-1708),

National Maritime Museum, Greenwich (U.K.) (inv. nr. BHCo286). [17])

1.Het wapen van de Staten Generaal: Goud, een rode gekroonde leeuw, bewapend met een zwaard met een blauw lemmet in zijn rechterklauw en een bundel pijlen in zijn linkerklauw, gekroond met een prinsenkroon

Rondom het hoofdwapen staan de wapens van de provincies:

2. van links naar rechts en van boven naar beneden de gekroonde wapens van: Gelre (1|2 van Gulik en Gelre), Holland, Zeeland, Utrecht (zonder hs) Friesland, Overijssel en Groningen (gedeeld van Groningen en de Ommelanden).

3. Deze wapencompositie wordt gehouden door twee aanziende leeuwen in de natuurlijke kleur (i.e. bruin-rood) en met gouden manen.

4. Onder de totale wapencompositie ligt het wapen van de Amsterdamse Admiraliteit: Goud, een rode leeuw op twee gekruiste zwarte ankers. Op het schild een prinsenkroon [en er achter nogmaals twee gekruiste zwarte ankers.] 

5. In deze versie ontbreekt de banderolle met de naam van het schip.

1665 De Spiegel van de 7 Provincien.  Willem van de Velde de Jonge (1633-1707).

Detail van een sepiatekening in het Rijksmuseum, Amsterdam.

1.Het wapen van de Staten Generaal: [Goud], een [rode] gekroonde leeuw, bewapend met een zwaard met een blauw lemmet in zijn rechterklauw en een bundel pijlen in zijn linkerklauw, gekroond met een prinsenkroon

Rondom het hoofdwapen staan de wapens van de provincies:

2. van links naar rechts en van boven naar beneden de gekroonde wapens van: Gelre, Holland, Zeeland, Friesland, Utrecht (met hs), Overijssel en Groningen. Het wapen van Utrecht scheef geplaatst.

3. Deze wapencompositie wordt gehouden door twee aanziende leeuwen [in de natuurlijke kleur en met gouden manen].

4. Onder de totale wapencompositie ligt het wapen van de Rotterdamse Admiraliteit: [Goud], een [rode] leeuw met zwaard en pijlen op twee gekruiste [zwarte] ankers. Op het schild een prinsenkroon.

Spiegel van de 7 Provinciën op het portret van Michiel Adriaensz de Ruyter met de Zeven Provinciën op de achtergrond.

Door Ferdinand Bol, het schip geschilderd door Willem van de Velde de Jonge (1633-1707).

 (Coll. Westfries Museum, Hoorn. Foto H.d.V. 2005)

1. Het nieuwe wapen van de Staten Generaal: Rood, een gouden leeuw met zwaard en pijlen.

2. Om het hoofdschild de wapens van de gewesten.

3. Deze wapencompositie wordt gehouden door twee aanziende leeuwen in de natuurlijke kleur en met gouden manen.

4. Het gekroonde wapen van Holland: Goud, een  rode leeuw.