Souvereinen van de Nederlanden 2

Hubert de Vries

DE REPUBLIEK

		DE VERENIGDE PROVINCIES
		Frans van Anjou overleed in 1584. Zijn bewind was echter desastreus verlopen en ook Robert Dudley, graaf van Leicester die door koningin Elizabeth I naar de Nederlanden was gezonden was geen succes. Mede daarom werden pogingen om een nieuwe vorst te vinden na verloop van tijd gestaakt. De noordelijke gewesten vormden daarna in feite een losse federatie. De Unie van Utrecht functioneerde er als grondwet. De souvereiniteit werd voortaan geacht te berusten bij de Staten van de gewesten. De Staten Generaal voerde de buitenlandse politiek en had m.n. het recht van oorlog en vrede. Deze federatie staat bekend als de „Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden”, kortweg ook wel „De Republiek” genoemd.
		Wapen van de Raad van State (Westfries Museum, Hoorn. Foto H.d.V.) De Raad van State bekleedde na de dood van Frans van Anjou, bij instructie van 1584, de feitelijke positie van de souverein. Het wapen van de Raad van State is een bundel van zeven zilveren pijlen met gouden punten, samengebonden met een blauw lint, op een rood veld. Een vorstenkroon van drie fleurons stelt de mate van souvereiniteit voor. Het wapen is een aangepaste en geheraldiseerde versie van het contrazegel van 1578.[1]) Deze versie van het rijkswapen, waarbij de souverein dus wordt voorgesteld als een functie van het rijk, is, evenals de Raad van State in de positie van souverein, geen lang leven beschoren geweest. Nadat, na het vertrek van Leicester, in 1588 een nieuwe instructie was vastgesteld waarbij de Raad van het grootste deel van zijn souvereine rechten was ontheven, komt ook het wapen met de pijlbundel in de gekroonde versie niet meer voor. In plaats daarvan verschijnen de gekroonde wapens van de gewesten apart, later „samengevoegd” tot het gekroonde wapen van de Staten Generaal waarmee de gewesten de souvereiniteit in de Republiek deelden.
		Waar de souvereiniteit werd geacht te berusten bij de provinciale staten werd het wapen van de souverein, in feite dus de gewesten gezamenlijk, een opsomming van de gekroonde wapens van de gewesten Deze opsommingen komen tot aan het eind van de Republiek in 1795 in allerlei vormen voor, o.m. en in zijn meest officiële vorm op de in 1609 geslagen Ambassadeurspenning die maatgevend is voor de wapenvoering van de Republiek in de 17^e eeuw.

	Samengestelde wapens van de Souvereine Verenigde Provincies Links: W.: Gelre, Holland, Zeeland, Utrecht (leeuw met borstschild Utrecht stad), Friesland, Overijssel en Groningen. Kroon met 28 parels en drie verhoogd. (Kaart van Lambert Cornelisz, 1599) Midden: W.: Als voor. De kroon gemoderniseerd tot drie fleurons, vier parels en twee parelgroepjes van drie. (Detail van een ets van Balthasar Florisz. 1602) Rechts: W.: Als voor, het wapen van Utrecht gekwartileerd van Holland en het bisdom Utrecht. De kroon van het model van Margaretha van Parma. Op een titelblad uit 1607 van een publicatie Met privilegie van den Koninck van Vranckrijck en de E: M: Heeren de Staten Generael der Vereenichde Nederlanden
	Daarnaast echter verschijnt er na het Drievoudig Verbond van 1596 waarbij de Republiek als zelfstandige staat door Frankrijk en Engeland werd erkend een samengesteld gekroond wapen dat als wapen van de Staten Generaal (de souvereine provincies bijeen) kan worden betiteld. In plaats van een functie van het Rijk wordt de souverein hier dus voorgesteld als een functie van de gewesten wat dan ook met de feitelijke toestand overeenkwam. Een vroege versie bestaat uit de kwartieren van Gelre, Holland, Zeeland, Utrecht (de leeuw met borstschild stad Utrecht), Friesland, Overijssel en Groningen.[2]] Op het schild staat een kroon die de souvereiniteit symboliseert. Deze bestaat uit een diadeem met 28 parels, opgehoogd met drie andere, een kroon die wel gezien kan worden als een prinsenkroon, naar de rang die de Staten Generaal in de internationale gemeenschap opeiste. In een later versie van dit wapen is de kroon vervangen door een ander model prinsenkroon, namelijk die welke werd gedragen door de landvoogd en in het bijzonder indertijd door Margaretha van Parma [3]]

Vlag van de Staten Generaal: Geel, een rode gekroonde leeuw met zwaard en pijlbundel. Op dit detail van een schilderij van H.C. Vroom waait deze vlag aan de grote mast, de plaats waar de vlag van de souverein wordt gehesen. [1] Rechts Margaretha van Parma op haar portret in de St. Janskerk in Gouda. Onder het wapen van de Staten Generaal met kroon.
DE REPUBLIEK DER ZEVEN VERENIGDE NEDERLANDEN
In een plakkaat van 21 maart 1606 werd een nieuwe muntregeling voor de Republiek vastgesteld. Bij deze regeling werd een nieuwe rijksdaalder ingevoerd. Hierop staat het wapen van de Staten Generaal zoals dat sinds 1581 werd gevoerd met daarbovenop een prinsenkroon die de souvereiniteit moet symboliseren. De Republiek kenschetste zich daarmee als een tweederangs natie. Ook al was de kroon met de drie fleurons en de twee parels in de Middeleeuwen een koninklijke kroon geweest, in de vijftiende en zestiende eeuw was een koninklijke kroon ontwikkeld die, doordat hij zoals de keizerskroon, gesloten werd met beugels, een feitelijke souvereiniteit moest uitdrukken. Zulke kronen werden inmiddels gebruikt door de koningen van Spanje, Engeland en Frankrijk. De aanleiding tot het aannemen van dit wapen, waarbij de souvereiniteit dus in heraldische zin aan de Staten Generaal werd toegekent, was ongetwijfeld de opening van onderhandelingen tussen de Staten Generaal en vertegenwoordigers van de aartshertogen Albrecht en Isabella die het Noorden de facto als onafhankelijk wilden erkennen. Eens te meer deed zich daarbij dus de vraag voor naar de staatsvorm die deze onafhankelijke Unie zou hebben. Zowel Engeland als Frankrijk meenden dat een monarchie voor de verenigde Nederlanden de beste staatsvorm zou zijn. In de periode voorafgaand aan de onderhandelingen in 1606 oefende Hendrik IV van Frankrijk steeds grotere druk uit om zich als souverein te laten erkennen. Door te wijzen op het gekroonde wapen van de Staten Generaal zou Hendrik IV duidelijk gemaakt kunnen worden dat de Republiek al een (pseudo-) monarch had en op die manier werd hem dus een stille wenk gegeven dat hij zijn pogingen wel kon staken.
Foto Rijksmuseum Amsterdam Keerzijde van de zgn. Ambassadeurspenning, 1629. De gekroonde wapens van de gewesten, bijeengehouden met een lint. Als randschrift de spreuk: DISCORDIA MAXIMÆ DILABUNTUR (Oneningheid is zeer schadelijk).
De ongemakkelijke verhouding tussen de Staten Generaal enerzijds en de gewesten anderzijds voor wat betreft de souvereiniteit is te zien aan de zgn Ambassadeurspenning die werd ingesteld naar aanleiding van de onderhandelingen voorafgaand aan het Twaalfjarig Bestand (1609). Hierop staat aan de voorzijde het staatswapen waarvan de kern wordt gevormd door het gekroonde wapen van de Staten Generaal en staan op de keerzijde de gekroonde wapens van de gewesten. Dit betekende dat de Staten Generaal het beheer hadden over de staatsorganen van de Republiek (de staat is een functie van de Staten Generaal) maar dat de souvereiniteit bij de gewesten berustte. Op het staatswapen staat een gesloten kroon die de volledige souvereiniteit van de Staten Generaal moet uitdrukken. De kroon heeft vijf fleurons, vier parels en drie beugels en is gevoerd met een purperen muts en heeft zo het model van een kroon die ook door de koningen van Spanje en de aartshertogen in de Zuidelijke Nederlanden werd gebruikt.
Zitting van de Staten-Generaal op het Binnenhof te Den Haag tijdens de Grote Vergadering in 1651. Op dit schilderij is te zien dat het wapen van de Staten Generaal in de eerste jaren van het Stadhouderloze Tijdperk nog een rode leeuw op een gouden veld was. Detail van een schilderij van Dirck van Delen (1605-1671). (Rijksmuseum Amsterdam.)
Zilveren dukaat, 1660. V°: Wapen van de Staten Generaal met koninklijke kroon, omgeven door de wapenspreuk.
Deze kroon heeft tot aan het eind van de Republiek in 1795 ook op het wapen van de Staten Generaal gestaan zodat zij zich gedurende het hele bestaan van de Republiek steeds als de hoogste souverein presenteerden. De concurrentie tussen de Staten Generaal en de Provinciale Staten op het terrein van de souvereiniteit wordt ook daardoor onderstreept, dat het gekroonde wapen van de Staten Generaal nooit tesamen met de wapens van de Provinciale Staten werd afgebeeld zodat er tussen de wapens van de souvereinen klaarblijkelijk een of-of en geen en-en verhouding bestond, een verhouding die zich ook in de politieke praktijk wel voordeed. Rond het midden van de 17^e eeuw blijkt dat de kleurstelling van het wapen, oorspronkelijk dus een rode leeuw op een gouden veld, is omgedraaid en dat vanaf die tijd het veld van het wapen rood is en de leeuw met de pijlen goud. De precieze datum van de kleuromwisseling is niet bekend omdat hierover geen besluiten van de Staten Generaal of een ander wetgevend lichaam zijn gevonden. Deze datum zal ook wel niet gevonden worden maar het is toch mogelijk om de periode waarin de kleuromwisseling moet hebben plaatsgevonden nauwkeuriger te bepalen dan tot nu toe. Uit de heraldische versiering van het vlaggeschip van de Republiek, de 7 Provinciën blijkt dat deze omwisseling rond 1668 heeft plaatsgevonden. [4] Nadien moet ook de vlag van de Staten Generaal met omgekeerde kleuren zijn gebruikt maar hetvoorkomen hiervan is zeer twijfelachtig. Tijdens het 1^e Stadhouderloze Tijdperk zien we steeds de Nederlandse driekleur, rood, wit en blauw van de grote mast waaien en ook daana blijft dit gebruikelijk. Geen afbeeldingen van schepen zijn tot nu toe gevonden met de „nieuwe statenvlag”. Deze komt ook pas voor op vlaggenkaarten uit het begin van de 18^e eeuw.
Wapen van de Staten Generaal, thans in de vesting Bourtange, ca 1742. Het zwaard met een smal lemmet, de kroon met wijd uitstaande beugels.
De Nederlandse Maagd zoals afgebeeld op het titelblad van P.C. Hooft’s Neederlandsche Histoorien uit 1656
DE BATAAFSE REPUBLIEK
Tijdens de Bataafse Republiek werden vele symbolen vervangen door andere die meer met de nieuwe orde in overeenstemming waren
Foto H.d.V. 2009 De Nederlandse Maagd met leeuw met zwaard en pijlbundel. Aan haar voeten een wetboek. Het kind houdt de roedenbundel vast. Porseleinen beeldengroepje, vóór 1784. Coll. Sypestein.			Waar de souvereiniteit in de Bataafse Republiek van 1795 kwam te berusten bij het volk werd ook, o.m. in navolging van enkele Noordamerikaanse republieken en Frankrijk, het symbool van de souverein een personificatie van het Volk. In de Nederlanden en de Republiek was deze personificatie al heel lang voorhanden. Het is de zgn. Nederlandse Maagd die wordt voorgesteld als een in klassiek gewaad gehulde vrouw, gewapend met een speer waarop een vrijheidshoed. In een enkel geval draagt zij in haar handen de bundel pijlen die het rijkssymbool is van de Nederlanden. In de jaren voor de Nederlandse omwenteling werd de Nederlandse Maagd veelvuldig in patriotse kringen afgebeeld en in 1796 werd zij ook als schildhouder in het staatswapen van de Bataafse Republiek dat op 14 februari werd aangenomen, geïntroduceerd. Zij kwam ook te staan op het zegel van de Nationale Vergadering dat op 4 mei 1796 werd aangenomen. [5] Een versie van de Nederlandse Maagd na de staatsregeling van 1798 uit hetzelfde jaar, is gehuld in de kleuren van de Nederlandse vlag en ondersteunt een roedenbundel die kan gelden als het rijkssymbool ten tijde van de Bataafse republiek.
De Nationale Vergadering intussen, die voor het eerst op 1 maart 1796 bijeenkwam en die bestond uit een college van volksvertegenwoordigers, formuleerde de doelstellingen van de omwenteling aanvankelijk als Vrijheid en Gelijkheid van de burgers. Zo stelde de representant J.van Manen Adr.z. op de vergadering van 29 april 1796 „dat wij evenmin als de franse naturen de grondslagen voor de nieuwe constitutie aan de bestaande wetten mogen ontlenen, doch deze moeten baseren op de Vrijheid en Gelijkheid der Rechten des Volks” [6] Dit moet de grondslag geweest zijn voor het devies GELYKHEID VRYHEID BROEDERSCHAP, dat voor het eerst (officieel) voorkomt in de kop van het staatsblad van 4 mei 1796. In beeld werd dit devies weergegeven door een vrijheidshoed, een stralende zon en ineengeslagen handen. Deze symbolen waren ook te vinden op de rugleuning van de president van de Nationale Vergadering, de zon voor GELYKHEID duidelijk zichtbaar. Dit symbool voor Gelijkheid wijkt enigszins af omdat daarvoor meestal een balans werd gebruikt. De zon geeft bijkbaar de gelijkheid van iedereen onder de zon weer.
De Nationale Vergadering in 1796 bijeen in Den Haag Aquarel door George Kocker, 1797 (detail). Coll. Rijksmuseum.
Op de rugleuning van de stoel van de president (D.C. de Leeuw) twee ineengeslagen handen binnen een wolkenkrans. Er bovenop een vrijheidshoed. De versiering van de stoel vertegenwoordigt (een deel van) het devies GELYKHEID, VRYHEID, BROEDERSCHAP, zoals in de kop van het staatsblad van 4 mei 1796:

Embleem van de Nationale Vergadering zoals in de kop van het staatsblad, en op overheidspublicaties 1796-1802 De Nederlandse Maagd gekleed in de kleuren van de vlag, met een vrijheidshoed op een speer in haar rechterhand en een roedenbundel samengebonden met rood-wit-blauwe linten in de linkerhand. Afkomstig uit het stadhuis van ‘s-Hertogenbosch, door N.F. Knip, 1798. (Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch)
Het officiële bestaan van de Nederlandse Maagd was echter maar van korte duur. In 1802 werden bij besluiten van 12 april 1802 nº 95/23 en 15 april 1802 de oude symbolen weer in het gebruik hersteld en verdween ook de Nederlandse Maagd als symbool van de souverein. Het laatste besluit bepaalde dat “s‘Land Wapen” op het Nationaal Zegel zou bestaan uit “een Roode Leeuw op een goud veld met een kroon daar boven, houdende in de eene poot een opgeheven zwaard, en in de andere een bundel pylen,..” [7] Opmerkelijk hieraan is dat de kleuren van het wapen uit de 16e en 17e eeuw werden hersteld. Er zijn echter geen afbeeldingen in kleur van dit wapen beschikbaar waarop deze kleuromslag ook is te zien. Vanaf die tijd komt ook het gekroonde wapen van de Staten Generaal weer voor dat, zoals vanouds, voor de bewindhebbers bestemd was. Kennelijk betrof het besluit niet het wapen van de Staten Generaal want dit blijkt onveranderd te zijn gebrleven. [8] Hoe het wapen van deze bewindhebbers, in feite het staatswapen, er in die tijd heeft uitgezien is te zien op een bewaard gebleven borduurwerk op de rugleuning van de zetels van de Staatsraad zoals voorzien bij de staatsregeling van 1798, het Uitvoerend Bewind van 1801 en de Staatsraad zoals voorzien in de staatsregeling van 1805. [9] Deze bestonden uit tenminste vier en ten hoogste zes leden. Deze zetels van de leden van deze bestuurslichamen, zes in getal, bevinden zich thans in het Kabinet van de Koningin in Den Haag. Foto Instituut Collectie Nederland Borduurwerk op de rugleuning van de zetels van de Secretarissen van Staat, 1801 - 1806. (Instituut Collectie Nederland inv. nr. R5696-A)[10] Het wapen is rond met daarop de Nederlandse leeuw met kroon, zwaard en pijlbundel. Het is gekroond met een kroon van vijf beugels en omgeven door een bloemguirlande. Het devies CONCORDIA RES PARVÆ CRSCUNT op een in kwasten eindigend lint
ð Het borduursel is niet met zekerheid te dateren. De stoelen zelf dateren uit rond 1770 en het borduursel kan dus ook uit die tijd stammen. Voor een latere datering pleit de vorm van de kroon die in deze afgeplatte vorm ook wel voorkomt in de tijd van Lodewijk Napoleon. De vorm van het schild weerspiegelt de voorkeur voor een schild dat juist niet doet denken aan een heraldisch schild maar meer een neutraal vlak is waarop een symbool is aangebracht. Zo verliet men ook voor het wapen van de opperbevelhebber en de wapencompositie van de Marine in die tijd ook het gangbare accoladeschild en verving het door een ovaal. De guirlande laat het symbool daarbij nog verder afwijken van het voordien gangbare heraldische wapen. Bij het ontwerp moet in gedachten gehouden zijn dat „De provisioneele Representanten van het Volk van Holland” in 1795 een decreet hadden uitgevaardigd waarbij het voeren van wapens werd afgeschaft als zijnde strijdig met de rechten van „Mensch en Burger”. Deze bepaling was juist na de staatsgreep van 22 januari 1798 serieus uitgevoerd. [11] Het herstel van het wapen met de Nederlandse leeuw dat bij de besluiten van 12 en 16 april 1802 was hersteld was dus al een teken van de restauratie van de oude verhoudingen en een uitdaging aan degenen die de omwentelingen van de afgelopen jaren hadden gesteund. De vorm van het wapen moet dus een tegemoetkoming zijn geweest aan de gevoeligheden op dat punt van de patriotten. Overigens werd hierbij ook aangesloten op wat eerder in de 1e Franse Republiek en in 1790 in de Zuidelijke Nederlanden te zien was geweest. Hoe lang deze stoelen zijn gebruikt is inmiddels een vraag. Officieel kan het wapen niet veel langer dan tot 1815 zijn gebruikt, het jaar waarin een nieuw wapen werd vastgesteld.

Terug naar de startpagina