DE NEDERLANDSE LEEUW

Oorsprong en Ontwikkeling

Symboliek

AFBEELDINGEN

Habsburgse Tijd

Het Staatse Leger

Koninkrijk Holland

Franse Tijd

Vorstendom en Koninkrijk

DE NEDERLANDSE LEEUW

De Nederlandse Leeuw is een gekroonde klimmende heraldische leeuw,  met in zijn rechterklauw een opgeheven zwaard en in zijn linkerklauw een bundel pijlen.

De Nederlandse Leeuw is eeuwenlang het symbool geweest van de Nederlandse landstrijdkrachten.

In het symbool symboliseert de leeuw de landsheer, het zwaard de gewapende macht en de bundel pijlen de Nederlandse gewesten verenigd in de Unie van Utrecht.

Hij komt voor het eerst voor op het zegel van de Staten Generaal die in sommige bevoegdheden van de souverein trad. De Nederlandse Leeuw wordt daarom ook wel Generaliteitsleeuw genoemd.

De Nederlandse Leeuw symboliseert in zijn geheel de gewapende macht van de souverein van de Unie.

Zowel de souverein als de Unie is in de loop van de tijd verschillend gedefinieerd. De souverein van de Nederlanden is geëvolueerd van de koning van Spanje tot de koning der Nederlanden. De ontwikkeling van de Unie wordt weerspiegeld in de ontwikkeling van de landsnaam tot het hedendaagse Koninkrijk der Nederlanden.

OORSPRONG EN ONTWIKKELING

De Nederlandse leeuw vindt zijn oorsprong in het helmteken van de Habsburgse Heren van de Nederlanden. Een helmteken, specifiek voor de Nederlanden, komt voor het eerst voor onder Filips de Schone en het is aan te treffen op zijn wapen op zijn graf in Granada. Het dateert op zijn vroegst van zijn aantreden als koning van Spanje in 1504 want op zijn wapen van vóór die tijd staat het helmteken van Oostenrijk dat bestaat uit een pauwestaart. Het nieuwe helmteken bestaat uit een leeuwenkop. Het werd nodig omdat na zijn troonsbestijging in Spanje zijn vader Maximiliaan het bewind verder in de Habsburgse erflanden zou voeren en dus ook het helmteken Oostenrijk. Filips zelf zou in het bezit blijven van de Nederlanden en Spanje zodat de Habsburgse bezittingen zouden worden gesplitst in een Habsburgs en een Bourgondisch-Spaans deel. Dit wordt weerspiegeld in het wapen van Filips de Schone waarin kwartieren voor de Spaanse end e Nederlandse bezittingen zijn aan te treffen.

Door zijn zoon Karel V werd Filips de Schone in het gebruik van het nieuwe helmteken gevolgd. Op zijn zegel dat hij gebruikte direct na zijn aantreden in de Nederlanden (1515), is de leeuw vermeerderd met een zwaard dat hij rechtop in zijn rechterklauw houdt. Naar uit zijn wapenbord als ridder van het Gulden Vlies in de St. Baafskathedraal in Gent blijkt, vermeerderde Filips II de leeuw met een kroon .

In zijn op zichzelf staande vorm zijn er van dit helmteken uit de tijd van Karel V en Filips II in de Nederlanden geen voorbeelden gevonden. In tegendeel blijkt dat juist de aanvoerders van de Opstand tegen Filips II in de Nederlanden, het symbool gebruiken om hun (opstandige) krijgsmacht mee aan te duiden. Het is niet bekend wie de auctor intellectualis van deze innovatie is geweest maar in zijn vrijstaande vorm komt de gewapende leeuw voor het eerst voor op een Leidse noodmunt uit 1574, geslagen tijdens het beleg van de stad in dat jaar. De leeuw houdt hierop het wapen van Leiden in zijn linkerklauw en symboliseert dus de Leidse krijgsmacht. Op deze munt komt ook de wapenspreuk PUGNO PRO PATRIA (ik strijd voor het vaderland) voor het eerst voor. Deze spreuk zou aan het eind van de zestiende eeuw de wapenspreuk worden van de Rotterdamse en Westfriese Admiraliteiten. 

In het geval van de Leidse munt kan de leeuw met het zwaard als een schildhouder worden beschouwd. Op het zegel van de Staten Generaal uit 1578 heeft de leeuw een pijlbundel in de klauw en wordt  het schild weggelaten. In slechts enkele zeldzame gevallen staat later de pijlbundel op een schild.

De Nederlandse Leeuw is voor gebruik door andere instanties dan de Nederlandse Landstrijdkrachten  gevarieerd door het aanbrengen van extra elementen. Te noemen zijn dus het zegel, het wapen en de wapencompositie van de Staten Generaal, de inspecties en onderdelen van het Staatse leger, en de inspecties van de Nederlandse admiraliteiten.

Voor het laatst is de Nederlandse Leeuw in zijn oorspronkelijke en basisvorm gebruikt door de Generale Staf van de Koninklijke Landmacht.

De Nederlandse Leeuw is thans alleen nog te vinden in samenstellingen: in het koninklijk- en staatswapen  van 1907 en 1980, in het wapen en logo van de Koninklijke Landmacht en in het wapen van het Commando van de Zeestrijdkrachten. Van het koninklijk- en staatswapen maken nog verschillende instanties gebruik zoals de 1^e en 2^e Kamer der Staten Generaal, de Raad van State en de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie.

Een met een zwaard gewapende leeuw is behalve in de Nederlanden ook nog te vinden in het helmteken van de koning van Schotland (14^e eeuw), het symbool van de Hollandse strijdkrachten (16^e eeuw), het wapen van de hertog van Finland, thans staatswapen van Finland (16^e eeuw), als Belgische leeuw met een rijksappel in de linkerklauw (17^e eeuw), als symbool van de shah van Perzië (19^e eeuw) en in het wapen van de Portugese landstrijdkrachten (20^e eeuw). Verder is hij te vinden als schildhouder van het wapen van verschillende Zwitserse steden.

SYMBOLIEK

De Leeuw

De leeuw is in een militair-bestuurlijke context in West Europa sinds de Middeleeuwen het symbool van een graaf of hertog en in het verband van de Lage Landen het symbool van de hertog van Bourgondië, landsheer van de Nederlanden en zijn opvolgers. Als krijgssymbool reikt zijn geschiedenis terug tot in de verre oudheid.

Het helmteken betekent dus „het hertogelijke bevel van de krijgsmacht”, in het wapen nader gepreciseerd als „van de Nederlanden”.

Het Zwaard

Het zwaard moet gezien worden als het symbool van de gewapende macht in het algemeen maar het is slechts in enkele gevallen in de Europese heraldiek doorgedrongen.

In Europa lieten vooral in Engeland en Schotland de koningen zich op hun zegels met een rechtopstaand zwaard in de hand op hun zegels afbeelden. Bij de inhuldiging van de middeleeuwse Roomse Keizers speelde het  zgn. Rijkszwaard een belangrijke rol. Het werd daarbij, anders dus als in het Midden Oosten, met het gevest omhoog vastgehouden. In de wereldlijke schatkamer in Wenen worden twee van zulke Rijkszwaarden bewaard. Het ene dateert uit de regeringstijd van Otto IV (1208-1214), de schede uit 1084, het andere, van Siciliaanse herkomst, vermoedelijk uit de 12^e eeuw.

Ook uit andere landen zijn zulke zwaarden bekend, zoals het „Épée de Charlemagne” genaamd  „Joyeuse” uit Frankrijk.  Dit behoorde toe aan de connétable, een ambt dat in 1060 door koning Filips I van Frankrijk werd ingesteld en in 1626  door Lodewijk XIII  werd opgeheven. In Polen is er het zwaard Szerbice. In de 19^e eeuw lieten ook veel andere Europese koningen zo’n rijkszwaard voor zichzelf maken en ook Nederland heeft er één.

Het gebruik van het zwaard als symbool van het gewapende gezag is wijdverbreid in de Islamitische wereld. Hier is het gebruik zeker tegerug te vervolgen tot de tijd van de Sassanieden toen de shahinshah’s zich wel lieten afbeelden met een rechtopstaand zwaard tussen de knieën. Dit gebruik werd overgenomen door de kaliefen die zich presenteerden als „het zwaard van God”. Een beroemd zwaard in die zin is het zwaard van Ali of Dhu’l Fakar dat wordt afgebeeld met een gespleten lemmet.

In de islamitische heraldiek komt het „Zwaard van God” veel voor. Het staat gewoonlijk op de vaandels van hoge bevelhebbers en die komen in de hele islamitische wereld voor. Bekende voorbeelden van het zwaard van de Islam in de islamitscie heraldiek zijn de vaandels van de Ottomaanse sultans, van de Perzische shah’s en van de Tunesische beys maar ook uit India en Indonesië zijn vele voorbeelden bekend.

De Pijlbundel

Zie hiervoor Nederland: Rijkswapen

Afbeeldingen

DE HABSBURGSE TIJD

Tegenzegel van Karel V na zijn aantreden in de Nederlanden in 1515.

W.: ¼ van Spanje en de Nederlanden. H.: Aanziende gouden gekroonde helm met een kasteel en een met een zwaard bewapende uitkomende leeuw als helmteken. Orde van het Gulden Vlies. Adelaar en leeuw als schildhouders.

Op dit zegel komt voor het eerst de met een zwaard bewapende leeuw voor die beschouwd moet worden als het symbool van de Nederlanden. (Afb. uit Vredius, O. Sigilla Comitum Flandriae, 1639 p. 153).

Het wapen betekent: het koninklijk-hertogelijke leger van Karel V van Spanje en de Nederlanden.

1555. Helmteken van koning Filips II:

Zilveren leeuw met zwaard en kroon gezeten op de transen van een gouden kasteel.

EMBLEEM VAN HET STAATSE LEGER.

De Staatse Troepen bestonden uit regimenten die vanaf 1572 door de verschillende Staten van de gewesten waren aangeworven. De oudste vermelding hiervan is de commissie (aanstelling) van jonkheer Diederik Sonoy, op 20 april 1572, als gouverneur van West-Friesland en Waterland en chef van de troepen in zijn gouvernement. Iets later, nl. op 6 augustus van hetzelfde jaar, kreeg jonkheer Alexander de Zoete de Lake een commissie als gouverneur van Walcheren en chef van de troepen in Zeeland. Andere gewesten volgden zodra zij zich bij de Opstand hadden aangesloten.

De benaming van deze troepen is veelal verwarrend, slechts weinigen hebben een vaste officiële naam, de meesten droegen de naam van hun kolonel. Deze veranderde wanneer een nieuwe kolonel benoemd werd. Om het geheel nog ingewikkelder te maken lagen niet alle compagnieën van een regiment per definitie in dezelfde garnizoensplaats.

L.: 1574. Noodmunt uit Leiden: Gewapende leeuw met wapen van Leiden. In het omschrift het devies PUGNO PRO PATRIA

R.: 1575. Geuzenpenning: Gewapende leeuw  met een schild waarop een leeuwenmasker staande binnen de Hollandse Tuin.

1578. Zegel van de Staten Generaal

Gekroonde leeuw met in zijn rechterklauw een zwaard en in zijn linkerklauw een bundel van 17 pijlen tesamengebonden met een lint waarop het woord CONCORDIA

1. 

2

3.

1. 1579 Presentiepenning van de Ommelander Staten. Gewapende leeuw met het wapen van de Ommelanden

2. 1579  Halve Uniedaalder. Kz.: Nederlandse leeuw met zwaard en pijlbundel. 1579. L.: CONCORDIA RES PARVAE CRESCUNT. Vz.: Wapen van het gewest Utrecht: ¼ van Holland en Utrecht stad met hs. Utrecht bisdom. Koninklijke kroon. L.: phs • dg • hisp • rex • dns • traiec.

3. 1581. Vignet op het titelblad van het Placcaert van de Staten Generael van de ghevnieerde Nederlanden. In ´s Gravenhaghe den sesentwintichsten Julij m.d.lxxi.

Met zwaard gewapende leeuw binnen de Hollandse Tuin, embleem van de Hollandse landstrijdkrachten.

Vignet op een publicatie uit 1622

Het vignet stelt de Hollandse Tuin voor met op de heining de wapens van de Hollandse steden (o.a. Alkmaar, Delft, Medemblik, Enkhuizen, Hoorn, Haarlem, Leiden, Dordrecht, Gouda, Woerden).In het midden de Nederlandse leeuw met het zwaard en het wapen van Willem I van Oranje. Het vignet betekent: De strijdkrachten van Willem van Oranje, bevelhebber van Holland. Het stuk betreft een ordonnantie van de admiraliteit van Holland of Rotterdam.

Het vignet moet dateren uit de periode 1572-1581, het eerste jaar zijn benoeming tot stadhouder en admiraal van Holland en Zeeland, het laatste jaar zijn vogelvrijverklaring en royement uit de Orde van het Gulden Vlies. 

Embleem op een scheepsvlag op een schilderij van H.C. Vroom, 1620 ca.   Coll. Westfries Museum, Hoorn. Inv. nr. 15220.

Embleem aan het Ammunitiehuis van de Admiraliteit van de Maze, Rotterdam. 17e eeuw.

Embleem aan een woonhuis in

Broek in Waterland.

Dit is het embleem van het Hollandse Leger.

Aanvankelijk bestond het embleem van het staatse leger eveneens uit de met een zwaard bewapende leeuw, nu met de pijlbundel van de Unie in de klauw en binnen de Hollandse Tuin.

Dit embleem is schijnbaar lange tijd gebruikt, ook al was het inmiddels vervangen door (of aangevuld met) een ander.

Nog vóór het eind van de 16e eeuw werd de Hollandse Tuin uit het embleem weggelaten. In plaats daarvan werd de pijlbundel op een schild gezet zolang de Raad van State was belast met de zorg voor de krijgsmacht.

1600 De Nederlandse Leeuw met een speer met vrijheidshoed en het wapen van de

Raad van State, alias het Rijkswapen

Detail van: De Slag bij Nieuwpoort op 2 juli 1600. Gravure uit 1602 van Floris Balthasar (1562 ca - 1616). Atlas van  Stolk nr. 1084. U.B.Leiden COLLBN 009-14-004. (Foto U.B. Leiden)

Tenslotte werd het embleem vrijwel identiek, op de kroon en de pijlbundel na, aan het embleem op het zegel van de Staten Generaal. Dit werd mogelijk nadat de Raad van State was ontheven van het gezag over het krijgswezen, een proces dat langzaam plaatsvond en rond het begin van het 12-jarig bestand zijn beslag kreeg.

Medaille met de wapens

van de Koningen van Frankrijk en Engeland tesamen met de Nederlandse leeuw in een cartouche. 1609.

(Van Loon, 2: 50)

Foto HdV

Nederlandse Leeuw, op het zwaard een vrijheidshoed

bovenop een monument in de Jacobijnerkerk in Leeuwarden, 1648

Foto HdV

Leeuw met zwaard en pijlbundel

Aan de gevel van Zandhoek 3, Amsterdam.

Deze gevel dateert uit 1660 maar de steen is vermoedelijk ouder en toont de leeuw in de oorspronkelijke kleur rood.

Foto H.d.V.

De Nederlandse Leeuw

Er onder de spreuk IN DE EEN-DRAGHT. Gevelsteen in Enkhuizen, 1640.

Foto H.d.V.

Gekroonde leeuw met zwaard en pijlbundel.

Er onder de spreuk: D’EEN=DRAGT. Beeld aan de gevel van een pakhuis aan de Singel in Amsterdam.

Vermoedelijk werd de kroon, naar het model van de kroon van Landvoogdes Margaretha van Parma, onder prins Frederik Hendrik (1627-1647) toegevoegd.

Foto H.d.V. 29.02.2004

Embleem van het Staatse Leger op een bronzen kanon.

L.: 1643. ….. Me fecit ….. Hagae.

Portretmedaille van Willem IV, 1747

Portret van Willem IV met randschrift WIL. CAR. HEN. FRISO PR VAN ORANJE EN NASSAU / HET VADERLANDT. Op de keerzijde de Nederlandse Leeuw binnen het randschrift STAD EN DER VEREENIGD3E NEDERLANDEN - VOX POPULI VOX DEI - 1747.

Deze medaille werd geslagen ter gelegenheid van het aantreden van Willem IV als (erfelijk) stadhouder en kapitein admiraal generaal van de Verenigde Nederlanden. Zijn rol van opperbevelhebber van de krijgsmacht verklaart de Nederlandse Leeuw op de keerzijde.

Foto Willem Heijbroek

1789 De Nederlandse Leeuw

op de zeezijde van de Zwartenhoekse Zeesluis (Zeeuws Vlaanderen). [1]]

DE BATAAFSE REPUBLIEK

In de tijd van de Bataafse Republiek werd de Nederlandse leeuw als symbool van de landstrijdkrachten vervangen. Een nieuw embleem, bestaande uit een met een zwaard bewapende arm, komende uit een wolk kwam er voor in de plaats. Het nieuwe embleem kwam te staan op de bataljonsvaandels van de landmacht en ook op de ringkragen van de landmachtofficieren.

Het nieuwe embleem werd in 1795 ingevoerd maar werd in 1802 al weer afgeschaft en vervangen door de aloude Nederlandse leeuw.

In feite is de gewapende arm het symbool van een connétable ofwel van degeen die belast is met het commando van het leger en het regelen van de geschillen tussen de subalterne commandanten. Als zodanig werd de gewapende arm als distinctief al gebruikt door prins Maurits maar hij komt ook voor tijdens het 2e Stadhouderloze Tijdperk (1702-’47) en staat bovendien op de vaandels van de legeronderdelen ten tijde van Willem IV en V.

Foto H.d.V. 2009

Ringkraag van een officier van het Leger van de Bataafse Republiek.

Met zwaard gewapende en geharnaste arm, komende uit een wolk.

Devies: PRO ARIS ET FOCIS (Voor Altaar en Haard)

(Coll. Kasteel Museum Sypesteyn, Loosdrecht)

HET KONINKRIJK HOLLAND

Foto H.d.V. 11.2006

Leeuwen binnen een krans aan het balkon van het paleis op de Dam.

Dit balkon werd in 1808 door Lodewijk Napoleon aangebracht over de gehele breedte van de gevel. Later werd dit balkon ingekort en bleven een aantal elementen over die elders werden opgeslagen.

DE FRANSE TIJD 1811-1813

Foto H.d.V.

1811 Franse adelaar, symbool van het keizerlijke Franse leger.

Coll. Musée Fesch, Ajaccio. [3]

VORSTENDOM EN KONINKRIJK 1814 - heden

DE KONINKLIJKE LANDMACHT

De kroningsmantel van koning Willem I.

Detail van het staatsieportret van Willem I door Joseph Paelinck, 1819.

Coll. Rijksmuseum Amsterdam inv. nr. SK-C-1460. Foto Website Rijksmuseum.

De rode mantel kwalificeert de koning als opperbevelhebber van de landstrijdkrachten, de Nederlandse leeuw bepaalt om welke landstrijdkrachten het gaat. Een rode mantel werd volgens de meest recente kleurreconstructie ook gedragen door keizer Augustus op zijn marmeren kurasbeeld ‘Augustus van Prima Porta’.[4]  Rood was ten tijde van het Romeinse Rijk de kleur van de krijgsmacht en was dat ook in de Europese middeleeuwen.

Foto H.d.V. 11.2006

1877 Nederlandse Leeuw in de 19^e eeuw.

Poort van de Vesting Naarden, 1877.

Rijkswapen op de militaire helmen in het interbellum 1927-1940.

Ontwerp Chris van der Hoef, 1927. [5]

De kroon op de kop van de leeuw volgt niet het K.B. van 1907 waarin wordt bepaald dat hij zal zijn “gekroond met eene kroon van drie bladen en twee parelpunten van hetzelfde....”.

1

1. Nationaliteitsembleem van het Nederlandse Leger 1940. De leeuw gekroond met een gesloten kroon. Links: mouwembleem; Rechts: baretembleem van de Prinses Irene Brigade

2

2. Transfer op de helm MKII, na 1940.

Oranje leeuw op een zwarte schijf. De kroon nu veranderd van de 19e eeuwse koninklijke kroon met beugels in de kroon van het model van Margaretha van Parma zoals voorgeschreven in het KB van 1907.

Dit transfer werd ook aangebracht op leger-voertuigen.

3

3. Nationaliteitsembleem van het Nederlandse Leger in Engeland. Op de kop van de leeuw een open kroon. Ingesteld 15 XI 1940, vervallen bij legerorder n° 35, 1951[6]

4

4. Nationaliteitsembleem van het Nederlandse Leger. Ingesteld bij legerorder n° 57, 1947.

5

Vlag van de Koninklijke Landmacht.

De betekenis van het wapen met de zwaarden is niet zeker maar is misschien bedoeld als het wapen van de Generale staf of de bevelhebber van de Landmacht.

5. Wapen van de Koninklijke Landmacht, ingevoerd op 1 januari 1963.

O.m. gebruikt als petembleem, voor subalterne-, hoofd- en opperofficieren omgeven door een lauwerkrans.

6

6. Het logo van de Koninklijke Landmacht werd in 2000 ontworpen door Total Identity. Het bestaat uit het algemene symbool van de krijgsmacht met de toevoeging „Koninklijke Landmacht” en het gekroonde symbool van de Landmacht. De kleuren zijn lichtblauw (Pantone Process Cyan), oranje (Pantone 144) en donkergroen (Pantone 3302). De Koninklijke Landmacht gebruikt de lettertypen Syntax, Scala en Arial.

Een nieuwe huisstijl voor de landmacht werd in 2009 voorzien en zal in 2011 worden ingevoerd. Het nieuwe logo, ontworpen door Martien Heijmink van Corporate Identity, bestaat uit de Nederlandse Leeuw onder een koninklijke kroon in wit op een oranje ondergrond, begeleid door de tekst ‘Koninklijke Landmacht’.