Het Wapen van Holland [1]

HET WAPEN VAN HOLLAND IS EEN RODE LEEUW MET BLAUWE TONG EN klauwen op een gouden veld.

In de romeinse tijd werd de noordelijke duinrand en het daarachter gelegen veengebied bewoond door de Cananefates. Ten zuiden van de Rijn waarlangs de noordelijke grens van het Romeinse Rijk liep, woonden in het gebied van de grote rivieren de Bataven. Deze stam stond in nauw contact met de Romeinen waaraan zij geen tribuut betaalden maar mannen afstonden voor de krijgsdienst. Ook na de opstand van 69-70 onder Julius Civilis bleef deze situatie bestaan [2]. Niet lang voor de val van het West-Romeinse Rijk treffen we bataafs voetvolk en bataafse ruiterij aan onder de romeinse legerafdelingen. Van deze "auxiliarii" of hulptroepen is zelfs bekend hoe de symbolen op schilden van de soldaten er hebben uitge­zien. Er staan verschillende figuren op, o.m. een ster en concentrische cirkels.

Batavii

Batavii Juniores

Batavii Seniores

In de daaropvolgende eeuwen wordt de continuiteit in de bewoning van de delta van de grote rivieren verstoord. In de karolingische tijd zien we de duinstrook "van Vlie tot Maas" beheerst door graven uit een fries gravenge­slacht. Pas aan het eind van de twaalfde eeuw echter zien we dit geslacht zich van een vast symbool gaan bedienen.

Het Grafelijk Wapen.

De oudste afbeelding van het wapen van een hollandse graaf staat op het zegel van Dirk VII (1190-1203). Dit zegel hangt aan een oorkon­de uit 1198 en toont de graaf te paard met voor zich een schild waarop duidelijk een leeuw is afgebeeld. [3] Dezelfde figuur is te zien op het schild dat zijn broer Willem op zijn zegel draagt. Willem is daarop net zo afgebeeld als Dirk VII maar op zijn helm is een plasti­sche figuur van een staande leeuw aangebracht als helmteken. [4]

De kleuren van de leeuw en het schild zijn pas een halve eeuw na het eerste voorkomen van het wapen voor het eerst op schrift gesteld. In de wapenrol Bigot uit ca. 1254 staat: Le comte de Holandre, l'escu d'or a un lion de geules rampant. Holandois (De graaf van Holland, een schild van goud met een klimmende rode leeuw. Hollands). In dezelfde tijd wordt het wapen afgebeeld door de engelse benediktijner monnik Mattheus van Paris in zijn kroniek over de geschiedenis van Engeland. Hij beschrijft daarin zowel de verkiezing tot Koning van Rome in 1247 als de dood van Willem II in 1256. Bij beide passages beeldt hij in de marge het wapen van Willem II af. De tekeningetjes wijken alleen op detailpunten van elkaar af en de kleuren komen precies overeen met die welke in de wapenrol worden genoemd. [5]

            Met de dood van Jan I in 1299 stierf het oude hollandse gravenhuis uit. Een opvolger werd gevonden in de zoon van zijn tante Aleida (en dus toch nog een verwant) Jan van Avesnes, die al vanaf 1280 Graaf van Henegouwen was (hij werd in Holland dus Jan II). Als Graaf van Rijks-Vlaanderen waarmee hij op 6 november 1279 door de Duitse Koning Rudolf van Habsburg was beleend, voerde hij het wapen met de zwarte leeuw op het gouden veld van Vlaanderen. Het helmteken dat hierbij hoorde was een adelaar, het symbool van de Romeinse en Duitse Koning, waarmee werd aangegeven dat hij over het deel van Vlaanderen het bewind voerde dat binnen de grenzen van het Duitse Rijk was gelegen. [6]) Nergens blijkt verder uit dat hij de kepers van het wapen van Henegouwen voerde maar het is toch waarschijnlijk dat Jan I de drie verschillende wapens van zijn gebieden tegelij­kertijd gebruik­te.

            Na de regering van Jan II komt het wapen van Holland voor in kwartilering met het wapen van Vlaanderen. Het is niet duide­lijk of Jan II dat zelf al zo gevoerd heeft omdat er geen zegels van hem uit de jaren van zijn regering in Holland zijn bewaard geble­ven. Zeker kon hij het wapen van Holland met recht gebruiken want pogingen van de Duitse Koning Albrecht I van Habsburg om hem van de opvolging in Holland uit te sluiten waren in 1300 mislukt. Zeker is echter dat Willem III het gekwartileerde wapen voerde want het komt voor op zijn grafelijk zegel. [7])

            In een poging de Friezen te onderwerpen sneuvelde de opvolger van Willem III, Willem IV in 1345 bij Stavoren. Keizer Lodewijk de Beier beleende het volgende jaar zijn vrouw Margaretha met de graafschappen. In september 1346 werd het bestuur in Holland en Zeeland opgedragen aan de toen dertienjarige zoon van Lodewijk en Margaretha, Willem V. Zoals gebruikelijk in die tijd kwartileerde hij voor zichzelf de wapens van zijn vader en van zijn moeder, dus van Wittelsbach en Henegou­wen/Hol­land. Dit gekwartileerde wapen is in gebruik gebleven tot de dood van de laatste Gravin van Holland uit het Huis Wittels­bach, Jacoba. Het werd daarna nog gebruikt door Filips de Goede. Het helmte­ken dat bij dit wapen hoort is een pauwestaart. Het werd voor het eerste ge­bruikt door Willem IV.

Pronkstukken.

Zoals we zagen stond er op de helm van Dirk VII al een leeuwtje en dit is één van de weinige helmtekens die uit die tijd bekend zijn. Helmtekens komen verder in de der­tiende eeuw in enige variatie voor en iedere graaf had zijn eigen bijzonde­re helmteken. Zo was het helmteken van Floris IV een ruitvormig scherm waarop de hollandse leeuw. Op de helm van Floris V staat een waaiervormig geplooide doek.

            De graven uit het Henegouwse huis gebruikten een adelaar. Willem IV gebruikte aanvankelijk een punthoed met pauweveren maar later een pauwe­staart. [8]

            In 1405 liet Willem VI een zegel snijden waarop zijn wapen wordt vastgehouden door een leeuw die binnen een omheining of Tuin staat. Deze figuren kwamen in de plaats van de adelaar die tot dan toe gewoonlijk als schildhouder van het hollandse grafelijke wapen had gediend. De vervanging van de adelaar kan zeker gezien worden in het licht van de mislukte friese veldtochten van graaf Albrecht die er toe geleid hadden dat alle kansen dat de Friezen ooit de Hollandse Graaf als hun heer zouden erkennen waren verkeken. Het rijksleen Friesland kon dus wel door Willem VI opgegeven worden en daarmee ook de adelaar die dit leen kon symboliseren.

            De leeuw als schildhouder kan zeker afgeke­ken zijn van de schild­hou­dende leeuwen van Vlaanderen en Brabant die al langer in gebruik waren.

            Men heeft wel gemeend dat de vorm van de "Hol­land­se Tuin" zoals de omhei­ning wordt genoemd, moet zijn ont­leend aan de verschan­sing rondom het grafelijke kamp bij het beleg van Hagestein in 1405, die er precies zo uitgezien moet hebben. Daar staat tegenover dat de Tuin ook een symbolische betekenis had. Hij was het zinne­beeld van de besloten­heid en komt als zodanig voor in verband met symbolen van bezinning en maagdelijk­heid zoals resp. de Bron des Levens, Maria of een Eenhoorn.  

            Waar Graaf Willem VI zich ook door heeft laten inspireren bij zijn keuze voor de Tuin, vast staat dat deze tot 1806 in verband met het wapen van Holland werd gebruikt. [9]

Latere Ontwikkelingen.

Door Filips de Goede werd het grafelijk wapen weer teruggebracht tot zijn oorspronkelijke, eenvoudige vorm. Als helmteken gebruikte hij de staande leeuw zoals op de helm van Willem I. Naderhand echter komt dit helmte­ken niet meer voor en werd de wapenvoering voor Holland beperkt tot het wapen alleen. Aan het begin van de rege­ring van Karel V verschijnt er een kroon met dertien parels op het wapen.

            Onder Filips de Schone zien we de Tuin weer verschijnen maar hij heeft dan al een ruimere betekenis omdat hij staat op een jeton van de muntmeester van Vlaanderen. Tijdens zijn regering werd ook een wapen­bord geschilderd waarop het wapen van Jacoba van Beieren staat, gedekt met een hertogelijke kroon en geplaatst binnen de Tuin. Ook onder Karel V en Filips II komt de Tuin als pronkstuk van het wapen van Holland voor. [10]) 

            Na de feitelijke beeindiging van het grafelijke gezag in Holland in 1572 namen de Staten van Holland het gebruik van de Hollandse leeuw over. Aanvankelijk was men hiermee zeer voorzichtig. Op het signet van de Staten steunt de leeuw binnen de Tuin niet het wapen maar houdt hij een vaandel omhoog waarop de Hollandse Leeuw staat, dus naar het model van de jeton uit de tijd van Filips de Schone. De leeuw met vaandel en Tuin werd door de Staten van Holland gebruikt tot 1582.

            Gedurende de Opstand werd de Leeuw met de Tuin een symbool van de opstandige gewesten. Vanaf 1574 werd de gewone leeuw vervangen door de Nederland­se Leeuw die te herkennen is aan het zwaard dat hij in de klauw heeft. De Nederlandse Leeuw en de Tuin werd naderhand het symbool van de Nadere Unie. 

            Tijdens het bewind van Frans van Anjou werd het wapen van Holland zoals dat door Filips de Goede was gevoerd weer hersteld. Op munten die volgens resolutie van 20 mei 1583 werden geslagen wordt het schild gedekt door een aanziende traliehelm met een uitkomende leeuw (dus niet een staande zoals bij Filips de Goede) als helmteken. Tegelijk verscheen de wapenspreuk "VIGILATE DEO CONFIDEN­TES" (Waakt op God betrouwende). De helm met helmteken verdween echter na 1584 weer en werd vervangen door de gebruikelijke graven­kroon. Deze kroon werd al spoedig gemoderni­seerd tot een kroon met drie fleurons en twee parels.     Aan het begin van de zeventiende eeuw werden twee leeuwen als schildhouders toegevoegd.

            In de achttiende eeuw verschijnt er op publicaties van de Staten van Holland een nieuwe wapencompositie waarbij het hollandse wapen werd gedragen door de Nederlandse Leeuw met het zwaard, staande binnen de Tuin. 

            Ook na de omwenteling van 1795 bleef het wapen in gebruik. In 1796 werd nog een zegel gesneden waarop het staat. [11]) Ook de oude wapen­compo­sitie met de Tuin bleef maar met dit verschil dat de Nederlandse Leeuw nu in plaats van het zwaard een speer met een vrijheidshoed vasthoudt, dus zoals de Neder­landse Maagd op het staats­zegel. Aan deze speer hangt het wapen.

            Bij de splitsing van Holland in de departementen van Texel, van den Amstel en van de Delf, verdween het hollandse wapen tegelijk met het gewest. In de departementen werd gezegeld met het vignet van de Bataafsche Republiek en dus met het staatswapen (of -embleem). [12])

            Bij de staatsregeling van 1801 werden de drie departementen weer samengevoegd tot het Departement Holland. Voor het departement kwam ook de oude wapencompositie van 1796 weer in gebruik. 

            In 1806 werd het rijkswapen in het ambtelijk verkeer met uitslui­ting van alle andere wapens voorgeschreven en daardoor kwam er een einde aan het officiële gebruik van de hollandse leeuw. Niettemin bleven de departementen wel een wapen houden ook al was de status hiervan onzeker. Toen Holland bij het Tractaat van Fontainebleau van 11 november 1807 wederom werd gesplitst, en nu in twee delen, kreeg het depar­tement Maasland het wapen van de gemeen­te Den Haag dat een ooievaar met een paling in de snavel voor­stelt. Dit wapen is eigenlijk alleen maar bekend van de keten van de Orde van de Unie die Lodewijk Napoleon in 1808 liet maken.

            Na de inlijving van het koninkrijk bij Frankrijk werd het departe­ment Maasland omgedoopt in "Departement des Bouches de la Meuse". Zoals ook in de rest van Frank­rijk vertonen de zegels en de cachetten van deze departementen het rijkswapen, dus de adelaar, gezeten op een bundel bliksemschich­ten. [13])

            Na de totstandkoming van het Koninkrijk der Nederlanden bleef de verdeling van Holland gedeeltelijk bestaan. Er waren toen twee Colle­ges van Gedeputeerde Staten en twee Gouverneurs maar slechts één College van Provinciale Staten. Dit gebruikte het aloude wapen met de leeuw van Holland. Na de verdeling van de provincie in Noord-Holland en Zuid-Holland in 1840 werd het wapen in beide delen ge­bruikt. 

            Zuid Holland werd bij K.B. van 28 februari 1947 in het gebruik van het oude hollandse wapen bevestigd. Jammer genoeg werd niet de gele­genheid te baat genomen de heraldisch gezien unieke Hollandse Tuin te herstellen. In plaats daarvan werd de voorkeur gegeven aan twee rode (hollandse-) leeuwen als schildhouders. Op het schild kwam een kroon met vijf bladen en vier parels.

            Bij K.B. van 30 december 1959 werd de wapenspreuk "Vigilate Deo Confidentes" in rode letters op een gouden lint toegevoegd.

Documentatie

Graven van Holland

Hollandse Huis

Dirk I

Gerulf I

Gerulf II

+ † 939

Dirk II 

Graaf van het Land tussen Vlie en Maas 25.08.985 - † 988

Graaf Dirk II van Holland en zijn gemalin Hildegardis schenken een Evangeliarium aan de abdij van Egmond.

Pen- en penseeltekening op perkament. 231 x 207 mm.

Evangeliarium van Egmond, door een anonieme Benedictijner monnik. 2e helft 10e eeuw.

K.B. Den Haag, Hs. 76 F.1. Laatste blad.

Het latijnse opschrift luidt:

Hoc textum dedit almo patri teodoricus habendu

Necnesibi coniunctisimul hildgardis amore

Altberto quox memor uesit iure per euum.

(Dit boek heeft Dirk samen met zijn geliefde vrouw Hildegardis aan de goede vader Adalbert geschonken, opdat hij altijd aan hen zal blijven denken.)

Aarnoud

† ca. 994

Dirk III

995-1039

Dirk IV

1039-1049

Floris I

1049-1061

Dirk V

1061-1091

Zijn  zegel uit 1083 in Corpus Sigillorum Neerlandicorum n° 499

Floris II

1091-1122

Dirk VI

1122-1157

Ruiterzegel: De graaf met cilinderhelm, zwaard en driehoekig schild.

L.: teodericvs dei gracia hollandensivm comes. (A.R.A. Den Haag).

Zandstenen tympanon (ca 1122-‘32) afkomstig van de Abdij va Egmond.

De Heilige Petrus wordt vereerd door Graaf Dirk VI en zijn moeder Petronilla

Rijksmuseum, Amsterdam, BK-NM-1914

In de booglijst in Leoninische verzen (gedeeltelijk verkort): IANITOR O CELI TIBI P(RO)NV(M) MENTE FIDELI + INTROMIT(T)E GREGEM SV(PER)V(M) PLACANS SIBI REGEM (O, Deurwachter des Hemels, doe deze met gelovig hart voor U knielende Schare binnenkomen en verzoen met haar den Koning der Hemelingen); op de plint: HIC THID(E)RIC ORAT - OPUS H(O)C PET(R)ONILLA DEC(O)RAT (Hier bidt Dirk - dit werk is door Petronella versierd; vertalingen naar Van Wijn).

Afmetingen: h 88 cm × b 175 cm

Floris III

1157-1190

Zijn zegels in Corpus Sigillorum Neerlandicorum 501 D.: 1167 & 502 D.: 1176-1190

Dirk VII

1190-1204

Ruiterzegel van Dirk VII aan een oorkonde uit 1198.

Op dit zegel staat de oudste afbeelding van het wapen van Holland. (R.A. Utrecht). 

1198 Ruiterzegel: W.: Leeuw. L.: X theodoricvs. de- gratia. hollandie comes. D.: 1198 CSN 503

1201 Ruiterzegel: W.: Leeuw. L.: X theodoricvs dei grat   ollandie comes. D.: 1201 (CSN 504).

 

Ada

1204

Willem I

Graaf van Friesland 1197-1222

Graaf van Holland 1204-1222

Ruiterzegel uit 1205 van Graaf Willem I.

1205 Ruiterzegel. W: Leeuw. C: Leeuw. L.: sigillv …..vvi.......... D.: 1205 (CSN n° 507).

Op de helm staat een leeuwtje als helmteken. (A.R.A. Den Haag.)

Uit: Heinrich van Veldeke: Eneït

1205 CSN 508: Tegenzegel van 507. D.: 1205.

Ruiterzegel 1213

(CSN 509)

W.: Leeuw.

H.: Leeuw.

L.: X sigillv willelmi comitis de hollandia.

D.: 1213

1222 Tegenzegel: W.: Leeuw. S.: Adelaar. L.: X [willelm]vs [co]mes : frisie [+]. D.: 1222 (CSN 510).

Floris IV

1222-1234

Tegenzegel. W.: Leeuw. S.: Adelaar. D.: ? (CSN 515)

Ruiterzegel 1231

(CSN 514)

W: Leeuw.

Helmteken: Ruitscherm met leeuw.

D.: 1231..

Willem II van Holland

*1227-† 28.01.1256

Graaf van Holland 1234

Koning van Rome en Duitsland 1247

Gekozen 03.10.1247

Gekroond Aken 01.11.1248

Herkozen 1252

Graaf van Zeeland 1256

Æ William II, Roman King

Graaf van Holland

CSN 519 D.: 1242

CSN 520 D.: 1245

Wapen: Goud, een rode leeuw

(niet op zegels)

1254 A. De Graaf van Holland (Willem II, 1234-'56) en zijn vazallen in de wapenrol Bigot,.

21. Le comte de Holandre, l'escu d'or a un lion de geules rampant.

55. Esteul de Seillers, l'escu de geules a trois pilirs d'argent. Baneres et Holandois. (Zweder van Zuylen)

57. Li sires de Briederode, l'escu d'or a un lion de geules au lablel d'azur. (B.&.H.)

58. Tieris d'Esterlingen, l'escu d'or au lion de geules au lablel blanc (B.&.H.) (= Teylingen)

62. Jehans Presins, l'escu bendé d'or et d'azur de travers a sautires de geules en l'or. (B.&.H.) (= Persijn)

82. Gerars de Vuastime, l'escu d'or a une molette de geules perchie au lablel d'azur (H.) (= Woestine)

83. Ernox d' Hamequerke, l'escu d'azur au lion d'argent rampant. (H.) (= Heemskerk)

84. Ernise de Holain, l'escu ondé d'or et de geules a deus faisseus d'argent encastelees desox et deseure. (H.)   

85. Alebert de Leuch, l'escu ondé d'or et de geules as besans d'argent es geules (H.) (= Wulven)

132. Ernox de Landecrone, l'escu d'azur a une couronne d'or. Holandois

Wapens van Willem van Holland in de Historia Anglorum van Mattheus Parisiensis (HA14 f. 141v°): 1. Or, a lion rampant gules armed azure. L.: Scutum Willelmi comitis. Primum scutum ejusdem de Holandia aspirantis ad imperium. 2. Azure, on a chief gules a demi-lion rampant issuant or. L.: Scutum Willelmi comitis. 

Wapen van Holland in "De Geschiedenis van Engeland" van Mattheus van Paris bij een passage die de verkiezing van Willem tot koning van Rome in 1247 beschrijft. Het bijschrift luidt: Scutum Willelmi comitis. Primum scutum ejusdem de Holandia aspirantis ad imperium. (Wapen van Graaf Willem, het eerste schild is dat van de hollandse opvolger in het Rijk). (Brit. Libr. Ms. Roy. 14.C.VII, fol. 141 v ).

2. Or, a lion rampant queue fourchée gules. CM14 f. 182v. Dood van Willem, 1256 boven het schild uitstekend een gevest, erboven een omgekeerde kroon.

Graaf van Zeeland

Wapen: Blauw, een rood schildhoofd met een uitkomende gouden leeuw. (niet op zegels)

Mattheus Parisiensis 3. Azure, on a chief gules a demi-lion rampant issuant or. HA14 f. 141v.: Scutum Willelmi comitis. 

Koning van Rome en Duitsland

1247 De koning op zijn troon met kroon, scepter en rijksappel. L.: ...mis ho di gra rom in regeo electvs sem augustus. D.: 1247. (AGN 2 p. 332)

1248-1256 De koning op zijn troon met kroon, scepter en rijksappel. L.: X : willelmvs: dei : gracia : romanorum : rex : semper : augustus. (1248-1256) (CSN 522)

Tegenzegel: Adelaar (CSN 523)

1252 De koning op zijn troon met kroon, scepter en rijksappel. L.: X * : willelmvs dei . gracia : romanorvm : rex : semper avgustvs. D.: 1248,  18.VI.1252. (AGN 2, p. 294; Die Zeit, n  57; CSN 521.)

Floris de Voogd

*1228 ca. - †26.III.1258

Het wapen met de leeuw van Holland intussen, werd gevoerd door Willems broer Floris de Voogd. Deze kwam, evenals zijn vader Floris IV en zijn oom Willem vóór hem, om bij een tournooi.  Op een zegel van hem aan een oorkonde van 24 december 1257 die dus enkele dagen voor zijn dood in Antwerpen, waar het toernooi werd gehouden, werd uitgeschreven, staat het wapen met de leeuw met het omschrift X florentivs de hollandia (waaruit de titel „graaf” dus is weggelaten). Dat het wapen met de leeuw verder door Floris werd gevoerd zou ook kunnen worden bewezen door het grafmonument in de Koorkerk in Middelburg. [14]  Dit monument, waarvan in 1817 slechts een brokstuk werd gevonden, bestond uit een liggende figuur in 13e eeuwse wapenrusting met een driehoekig schild aan zijn arm waarop een leeuw. Met grote zekerheid is dit het monument voor Floris de Voogd die op  „de vii dach van Meye” (1258) in Middelburg werd bijgezet. [15].

Zegel van Floris de Voogd 24 december 1257

Zijn grafmonument in de Abdijkerk van Middelburg.

Ook wel: Monument voor Willem II

Floris V

1256-1296

1285-1289 Ruiterzegel: W: Leeuw. Helmteken: Waaier. L.: s' florencii : comitis : hollandie : *. D.: 1285, 1289. (CSN 533)

1289 Tegenzegel van 533. Wapen: Leeuw S.: Adelaar. D.: 1289. (CSN 534)

The 'tomb' of count Florence V of Holland in the ‘Grote Kerk’ (St. Laurentius church) of Alkmaar has a remarkable history which can be summarized as follows. After his assassination in 1296 the body of Florence V was carried to the church of Alkmaar where it was placed in the choir, and stayed there for almost a year before it was buried in the abbey of Rijnsburg. The intestines, however, remained in the church of Alkmaar, and a donation for a memory chapel was made to commemorate the count.

When in 1414 the amount of this donation was fixed again, the place where the intestines were buried was marked by an inscription on the stone below which the intestines were buried. On this stone the coffin of the count was once placed. When the church was demolished in the period 1468-1509, the stone was saved and placed on a wooden pedestal.

This 'tomb' was placed in the choir of the (present) new church. Towards the middle of the 16th century the arms of the count were painted on the wooden panels. After a restoration during the years 1998/99, the 'tomb' has recovered its original monumental character.

Jan I

1296-1299

Zoon van Floris V

1297 Tegenzegel. Wapen: Leeuw. S.: Adelaar. D.: 1297, 1299. (DNL; CSN 538)

1298 Ruiterzegel: W: Leeuw. Helmteken: Waaier. L.: s’ iohannis       landie. D.: 1298. (CSN 537; DNL)

Huis Avesnes

Jan II

1299-1304

Zoon van Jan I van Avesnes (1218-‘57) en Aleida van Holland

Ruiterzegel a. Wapen: Leeuw. Helmteken: Adelaar. D.: 1299. (DNL 1930)

Ruiterzegel b. Wapen: Leeuw. Helmteken: Adelaar. D.: 1299. (DNL 1930)

Wapen van Jan II ~ 1400

In “Het Haagse Handschrift van de Heraut Beyeren.”  fol. 22 r°.  [16]

Het bijschrift luidt:

Dits Ian die graue van henegouwe

Des kueninc williams zuster, zoon als ic scouwe

‘Des kueninc williams zuster’ was Aleida van Holland (1234-’85), getrouwd met Jan I van Avesnes (1218-’57)

Willem III

1304-1337

Zoon van Jan II

Ruiterzegel van Graaf Willem III

Wapen: ¼ van Henegouwen-Holland.

Helmteken: Adelaar.

L.: S' GVIL DEI : GR[A] . COMITIS : HAYNN : HOLLANDIE : AC : DNI : FR[I­SIE].           

(A.R.A. den Haag)

Het helmteken heeft Willem IV overgomen van zijn vader Jan van Avesnes die het bewind voerde in Rijksvlaanderen.

Willem IV

1337-1345

Ruiterzegel van Willem IV, 1339

Wapen: ¼ van Henegouwen-Holland.

Helmteken: Kroon en punthoed met pauweveren.

L.: S' GVILLI : COMITIS . HANONIE HOLL : ZELANDIE : AC DNI FRIZIE. D.: 1339. 

(Vredius p. 57, V.d. Laars fig. 291).

In de heraldiek is een pauw het symbool van een prefect dat is de hoogste bestuurder in het voormalige Romeinse Rijk.

Margaretha van Holland

1345-1354

¥ 1324 Lodewijk IV van Beieren

Dochter van Willem III en zuster van Willem IV

W: ¼ Henegouwen-Holland. S. Adelaar. L.: X S’ MARGARETHE : DI : GRA : ROMANOR: IPATCIS : SEMP : AUGUST X COMITISSE : HANONIE : HOLLANDIE : ZELANDIE : ET : DOMINE FRIZIE.

W: ¼ Henegouwen-Holland. S. Adelaar. L.: X  S’ MARGARETHE : COMIT : HAYN : HOLL : ZEEL : AC : DNE FRIZIE:.

Huis Wittelsbach

Willem V

1354-1358

Zoon van Keizer Lodewijk van Beieren en Margaretha

Wapen van de Graaf van Holland uit het Huis Wittelsbach en zijn vazallen

 in het Armorial Bellenville. fol 40 r [17]

Op de volgende bladen nog meer wapens van vazallen

Albrecht

1358-1404

Zoon van Keizer Lodewijk van Beieren en Margaretha van Holland

Wapen van Graaf Albrecht en zijn vazallen in het wapenboek Gelre. [18]

Op de helm een rode kroon waaruit een pauwestaart steekt. Het bijschrift "Die Htoge van Hollant", noemt de hertogstitel van Beieren die Albrecht droeg. ().

Op de volgende bladen nog meer wapens van vazallen

Willem VI

1404-1417

Wapen van Willem VI  [19]

Jacoba van Beieren

*1401-†1436

1417-1433

1 ¥ 1415 Jan van Touraine †1417

2 ¥ 1418-1419 Jan IV van Brabant

3 ¥ 1423 -1428 Humphrey van Gloucester

4 ¥ 1434 Frank van Borssele

(Foto H.P. de Vries.)

Wapen van Jacoba van Beieren

in de Grote of St. Bavokerk Haarlem. Dorsaal van de koorbanken.

Het wapen op een ruitvormig schild. Onderaan de Hollandse Tuin die ook op het zegel van Jacoba stond. De hertogelijke kroon dateert het wapenbord op het eind van de XVe eeuw.

W.: Ruitvormig: ¼ Wittelsbach en Henegouwen Holland.

K.: Een Hertogs­hoed.

Pronkstuk: De Hollandse Tuin.

Waarschijnlijk is dit het wapen van Jacoba van Beieren als Hoofd van de Orde van de Tuin.  

Jan III van Beieren

1418-1425

W.: ¼ van Wittelsbach en Henegouwen-Holland. Bergsh. fol. 26 v°, n° 218. Vaandel: als 218. Bergsh. fol. 47v°, n°  440d. W.: als 218. Bergsh. fol. 85v°, n° 1170. [20]

Wapen van de Graaf van Holland in het wapenboek van Hendrik van Heessel, ca. 1456. [21]

Links (dexter) de kwartieren van Wittelsbach en Henegouwen-Holland,

Rechts (sinister) de kwartieren van Habsburg en Frankrijk (Valois)

Dit zijn de wapens van vier van de overgrootouders van Jan III:

Lodewijk II van Beieren (1229–1294) ∞ 1273 Mathilde van Habsburg (1253-1304)

Willem III van Holland(1287-1337) ∞ 1305 Johanna van Valois (1294-1352)

Holland

Bourgondische Huis

Filips de Goede

1432-1467

Wapen van Holland

in het Wapenboek Bergshammer

Wapen van Holland

in Gestes de Gerard de Roussillon

Wapen van Holland aan het begin van de regering van Filips de Goede. Het wapen teruggebracht tot zijn eenvoudigste vorm. Op de helm het helmteken van Graaf Willem I: een rode staande leeuw. (Wapenboek Bergshammer, fol. 15 r . R.A. Stockholm.)

W.: Goud, een rode leeuw C.: Kroon met gezeten rode leeuw. K. Rood.. Bergsh. fol 15 r° , n°  102. L.: hollant.

1440 ca W.: Goud, een rode leeuw met blauwe tong en klau­wen. C.: Een rode kroon en een pauwestaart. K.: Hermelijn. Bergsh. fol. 106 r , n°  1499: gr van hollant.

1450 ca Remissorium Philippi, (Nationaal Archief Toegangsnummer 03.01.01): Goud, een rode leeuw.

1450 W.: 1. Holland. 2. ¼ Wittelsbach en Henegouwen-Holland.  (Jean Wauquelin: Gestes de Gerard de Roussillon 1450. Codex 2549, fol. 6. Nat. Bibl. Öst., Wien.) 

Karel de Stoute

1467-1477

Wapen van Holland op een Gravure van Meester WA, 1468.

Wapen van Holland op de Krijgsverordening van Karel de Stoute, 1473

Maria de Rijke

1477-1482

Maria van Bourgondië met de zeventien wapenschilden van haar territoria, ca. 1480-1500.

Het wapen van Holland in de rechter kolom, derde van boven.  [22]

Habsburgse Huis

Filips de Schone

1482-1506

Diptiek met Filips de Schone en Margaretha van Oostenrijk.

Margaretha omringd door de wapens van de Nederlandse gewesten

National Gallery, London

Maximiliaan I 

Regent 1506-1515

1512 Triomfpoort van Maximiliaan 1515/1517. gekroondedLeeuw

Karel V        

1515-1555

1515 Zegel: W.: Leeuw.

Schilderij Mechelen ca. 1540: Goud, een rode leeuw met blauwe tong en nagels. Kroon: 13 parels.

1528 Zegelstempel van de Hollandse rekenkamer. Gekroond wapen van Holland omgeven door de wapens van Zeeland, Friesland Utrecht en Overijssel. De wapens van Utrecht en Overijssel nieuw. Voor Utrecht: Holland met een wit Grieks kruisje op de schouder; voor Overijssel: Holland, het veld doorsneden met een blauwe balk.

Banier van Holland

Als op het ‘Schip van Staat’ meegevoerd bij de begrafenisstoet van Karel V

Uit: La magnifique et sumptueuse pompe funèbre faite aus obseques et funérailles du très grand et très victorieux empereur Charles cinquième célébrées en la ville de Bruxelles le 29 Jour du mois de Décembre 1558 par Philippes Roy catholique d'Espaigne, Son fils : Plantin , 1559. [23]

Filips II

1555-1581

Wapen van Holland in de St. Jans Kerk in Gouda, 1555-‘72

Tegenzegel van Filips II voor Holland 15??

Uit: Vredius O.: Sigilla Comitum Flan­driae, 1639; p. 213.

W.: Holland.

K.: 10 parels.

L.: contra sigillvm comitis hollandiae.

Op het bijbehorende ruiterzegel Koning Filips II te paard omringd door zijn persoonlijk wapen en de wapens van Holland, Zeeland en Friesland.

De Wapenspreuk met jaartal 1565

Gevel Raadhuis ’s Gravenhage

Dit is het oudste voorkomen van de wapenspreuk VIGILATE DEO CONFIDENTES (Waakt op God Betrouwende) die daarna vaak in verband met het wapen van Holland zou voorkomen.

1577 nov. 6: Besluit van de Staten van Holland

„dat een secreet zegel voor den Staten van Holland ad causas gemaickt zal worden, dairinne opte circonferentie de wapenen van alle de besloten steden van Hollant gestelt zullen worden, overmindert 't recht ende d' autoriteyt van den zeghelen van den steden”.  [24]

Hierover is verder geen informatie beschikbaar maar het besluit schijnt nooit uitgevoerd te zijn. De wapens van de Hollandse steden komen bijvoorbeeld voor op de Groothoofdspoort in Dordrecht. Op de wapencompositie als gebruikt vanaf het begin van de 17e eeuw, staan eveneens wapens van de Hollandse steden

Souvereine Provincie Holland       

1581-1795

Hollandse Rijksdaalder met het wapen van Holland. Op het schild een gekroonde helm met een uitkomende leeuw als helmte­ken. Op de keer­zijde staat de wapenspreuk VIGILATE DEO CONFI­DENTES. (Waakt op God Vertrouwende)

Hollandse Daalder, 1583

KPK Leiden

R°: Krijgsman met zwaard.

L.: vigilate deo confidentes.

V°: Wapen: Holland.

Helmteken: Kroon en uitkomende leeuw.

1585 jan 9 Resolutie van de Staten van Holland dat een zegel gemaakt zal worden. Opdracht aan Meester Gerard, ijzersnijder in de munt van Dordrecht.

1585 Januari 9. De Staten van Holand besluiten tot het doen vervaardigen van een groot-zegel, wijzen twee edelen aan als zegelbewaarder en stellen het zegelrecht vast.

De Staten aengemerckt ende in consideratie geleydt hebbende, dat bij eenighe van hem brieven van leenen, octroyen ende commissien ende remissien ende gratien worden versocht,

ende dat daerinne bij deselve Staten voorsien magh worden, totdat diesaengaende anders soude mogen worden gedisponeert

ende daeromme noodsaeckelijcke ordre gestelt moet worden in wat forme de depeschen ende brieven daeraf sullen wordend geïntituleerd ende bezegelt,

hebben verklaert ende geresolveert, dat voor het eerste alle brieven van leenen, van gratien, octroyen ende commissien ende diergelijcke, alreede verleent ende niet gedepescheert ende noch verleent sullen worden, sullen worden geintituleert op den naem van de Staten van Holland sulcks als hier boven staet geannoteert

ende dat daeraf de depesche gedaen en gecontinueert sal worden bij Johan Purtijck als secretaris vanwegen de Staten voornoemd;

uytgesondert dat de brieven van leenen onder den voorsz. titul mede gedepescheert sullen worden ende onder het nieuwe zegel, midts dat de depeschen van deselve brieven gedaen sal worden bij den griffier van de leenen ende onderteykent als naer ouder gewoonte, mits betalende in allen het voorgaende recht;

ende dat daertoe met den aldereersten mede een zegel sal worden gemaeckt, inhoudende een klimmende leeuw ende daerop in circumferentie SIGILLUM ORDINUM HOLLANDIÆ, wesende de grootte van het zegel van justitie,

daermede alle verzegelinge als vooren gedaen sal worden totdat met andere ordre daerinne sal wesen voorsien.

Ende ten eynde met goede opsicht ende kennisse deselve verzegelinge ghedaen magh worden, hebben de Staten voornoemt gecommitteert den Heere van Mathenes ende Jonker Abraham van Almonde tot bewaernisse van den voornoemden zegele, sulcks dat egeene verzegelinghe daermede bij henluyden ghedaen sal worden dan in tegenwoordigheydt van hen beyden ende dat henluyden bleecke sulcks bij de Staten voornoemt geconsenteert te zijn;

sonder dat nochtans de Staten eenighsints verstaen, dat het voornoemde zegel ghebruyckt sal worden aen eenighe brieven van verseeckertheydt, obligatien ofte andere verbanden,

daermede den lande van Hollandt, ofte eenige steden ofte inkomsten van dien souden worden belast veralieneert ofte verbonden.

Ende ten eynde de voornoemde gecommitterden daervooren mogen genieten alsulcke vereeringen als naer behoorden, hebben de Staten voornoemt daervooren toegevoeght tesamen een derde part van de inkomsten van de gerchtigheydt van den voornoemden zegele, blijvende hetselve recht van den zegele sulcks dat tot noch toe in handen van Mr. Paulus Buys is betaelt, te weten:

van alle octroyen wesende voor steden, dorpen, collegien of te meer dan een persoon seven ponden van veertigh grooten het pondt;

commissien voor hooftofficieren ses ponden, uytgesondert raedtsheeren, daeraf geen recht van het zegel sal ontfangen worden, ende diergelijcke;

van alle brieven van gratie, remissen, pardonnen ende legitimatien ses ponden;

van bode-ampten ende creatien van notarisschap drie ponden;

sonder dat de voornoemde commissarissen eenige verder recht ofte pretensien sullen mogen genieten, mids dat de voornoemde gecommitteerden van de resterende twee derdendeelen ten behoeve van het ghemeene landt jaerlijcks verantwoorden sullen in handen van de Gecommitteerden van de Staten.

Er is voorts geresolveert, dat jaerlijcks op de continuatie ofte veranderinge van de voornoemde gecommitterden bij de Staten voornoemt gedisponeert sal worden sulcks sijluyden tot dienste van den lande bevinden sullen te behooren.

Ende ten eynde dese in alles magh worden achtervolght, sal bij de voornoemde gecommitteerden daertoe den behoorlijcken eedt gedaen worden in handen van de Staten voornoemt ofte haerluyder gecommitteerden. [25]

Zegel van Holland1585-1795: Hollandse leeuw.

L.: sigillum ordinum hollandiæ.

Wapen van Holland op een prent, 1615

W.: Holland.

K.: 19 parels.

Wapen van Holland op de Ambassadeurspenning, 1629

(Foto H.P. de Vries.)

Gekroond wapen van Holland aan de Gevangenpoort in Den Haag 1631

Op 23 mei 1631 besloten de Gecommitteerde Raden van Holland dat het hoog tijd was om het vervallen wapen "van den Keizer en Spagne" te vervangen door het eigen Hollandse wapen. De ontwerptekening daarvoor werd gemaakt door Seger Quirijnsz van der Maes, een Haagse kunstschilder die was gespecialiseerd in wapens en heraldiek. De meester steenbeeldhouwer Jan Arentsz kreeg de opdracht voor de vervaardiging van de nieuwe wapensteen. Ook de frontaal werd bij die gelegenheid vervangen. In haar plaats kwam een fronton in de toentertijd populaire renaissance stijl.

Foto H.d.V. 2002

Wapen van Holland

aan het praalgraf voor Admiraal JacobVan Wassenaar van Obdam, 1667

Grote Kerk, Den Haag

Wapen van Holland met de wapenspreuk VIGILATE DEO CONFIDENTES en wapentrofee.

Glasraam in de Grote Kerk van Edam, 1625

Glas door een onbekende kunstenaar, ongedateert en getiteld: Gecommitteerde Raden van het Zuiderkwartier.

Dit is ongetwijfeld het wapen van de Hollandse gewapende macht omdat het omgeven is door trofeeën. De kroon met fleurons zou het glas dateren op vroeg in het 1e stadhouderloze tijdperk (1650-1672).[26]) 1665 W.: Holland. K.: 5 en 4. M.: vigilate deo confidentes.

(Geschutgieterij Nieuwe Uitleg fig. 32)

1691 W.: Holland. K. Id. M.: Id.  (figs. 34 & 35).

Foto H.d.V. 08.2000

Wapen van Holland aan de gevel van het  Rijksmuseum in Amsterdam.

W.: Holland.

K.: 5.

L.: vigilate deo confidentes 1690

Wapen van Holland aan de gevel van het Arsenaal in Delft Anno 1692.

Kroon met vijf fleurons en de wapenspreuk vigilate deo confidentes

Wapen van Holland op een repartitielijst, 1742

W: Holland.

K.: 5 en 4.

Bataafse Republiek

1795-1806

1795-1796: W.: Holland. K.: 5 &4. Schutte n°s 116, 117.

Zegel van de Provisionele Representanten van het Volk van Holland, 1795

Zegel: Hollandse leeuw. L.: sigillum populi hollandiae. (versneden zegel van 1585).

Zegel van het Provinciaal Committé van Holland, 1796

Voormalig gewest Holland

1798  Geen wapen. (Schutte n° 118)

Dept. van de Amstel 1798-1801

1798 Maagd met altaar en leeuw (Schutte n°s 112, 113)

Dept. van de Delf 1798-1801

1798 Maagd met altaar en leeuw (Schutte n° 114.)

Dept. Holland

1801-1807

1801 Statenleeuw (Schutte n° 119)

Koninkrijk Holland

1806-1811

Dept. Maasland 

1807-1811

1806 geen wapen  (Schutte n° 206)

Wapen voor het Departement Maasland op de Orde van de Unie, 1807

                                           Goud, een witte ooievaar met een paling in de snavel.(Den Haag)

Empire Français

1811-1814

Dept. Bouches de la Meuse         

1811-1814

Franse adelaar als boven maar met omschrift PREFECTURE DU DEP T  DES BOUCHES LA MEUSE  (Schutte n° 234)

Wapen van Frankrijk maar met omschrift PREF E DES BOUDHES DE LA MEUSE (Schutte n°s 235-236)

Koninkrijk der Nederlanden

Provincie Holland

1814-1840

W.: Goud, een rode leeuw met blauwe tong en klauwen. K.: 5 en 4.

Wapenregister Hoge Raad van Adel, Den Haag

Provincie Zuid-Holland

1840- nu

Wapen van Zuid-Holland, na 1840-1947

Wapentableau van A.G. Zurcher. Hoge Raad van Adel, Den Haag

Wapen van Zuid-Holland ~1850

Æ Zie verder ZUID-HOLLAND