De Wapencompositie

Vergeleken met andere gebieden in Europa verschijnt in Holland al zeer vroeg een wapencompositie die gewoonlijk de regering van een vorst moet symboliseren. Hierin symboliseert het wapen van de vorst de vorst zelf en de schildhouder de instantie waardoor het bestuur wordt gesanctioneerd. In het geval van Holland zijn dat de Graaf van Holland en de Duitse Koning, gesymboliseerd door de adelaar. Deze adelaar wordt in de 14e eeuw vervangen door een dubbele adelaar die het symbool is van de (autoriteit van de) Duitse Keizer (toen: Karel IV van Luxemburg (1346-’78)). Pas aan het begin van de 15e eeuw werd deze vervangen door een leeuw die het symbool is van de grafelijke autoriteit (toen: Willem VI). Een korte tijd komen ook griffioenen voor die het symbool zijn van de (aarts-) hertogelijke autoriteit. Het souvereine graafschap Holland gebruikte logischerwijze leeuwen als schildhouders.

Willem I

Graaf van Friesland 1197-1222

Graaf van Holland 1204-1222

1205 Ruiterzegel. W: Leeuw. H:: Leeuw. L.: sigillv …..vvi.......... D.: 1205 (CSN n° 507). [1]

1205 CSN 508: Tegenzegel van 507. D.: 1205.

1213 Ruiterzegel: W.: Leeuw. H.: Leeuw. L.: X sigillv willelmi comitis de hollandia. D.: 1213 (CSN 509)

Tegenzegel van Willem I met de oudste wapencompositie van Holland. 1222

1222 Tegenzegel: W.: Leeuw. S.: Adelaar. L.: X [willelm]vs [co]mes : frisie [+]. D.: 1222 (CSN 510).

De wapencompositie beduidt: Het bestuur van de Graaf van Holland bij de Gratie van de Koning van Duitsland en heeft vermoedelijk betrekking op Friesland dat rijksgebied was en in het omschrift wordt genoemd.

Floris IV

1222-1234

1231 Ruiterzegel: W: Leeuw. Helmteken: Ruitscherm met leeuw. D.: 1231. (CSN 514)

Tegenzegel van Floris IV

W.: Leeuw. S.: Adelaar. D.: ? (CSN 515)

Willem II van Holland

*1227-† 28.I.1256

Graaf van Holland 1234

Koning van Rome en Duitsland 1247

Gekozen 3.X.1247

Gekroond Aken 1.XI.1248

Herkozen 1252

Graaf van Zeeland 1256

Floris V

1256-1296

Tegenzegel van Floris V, 1289

Wapen: Leeuw S.: Adelaar. D.: 1289. (CSN 534)

1285-1289 Ruiterzegel: W: Leeuw. Helmteken: Waaier. L.: s' florencii : comitis : hollandie : *. D.: 1285, 1289. (CSN 533)

Wapencompositie naar het zegel van Floris V

aan het portaal van de Ridderzaal in Den Haag

De Ridderzaal werd gebouwd door Floris V maar deze wapencompositie werd veel later, bij de restauratie van 1904, aangebracht.

Jan I

1296-1299

Tegenzegel van Jan I, 1297

Wapen: Leeuw. S.: Adelaar. D.: 1297, 1299. (DNL; CSN 538)

1298 Ruiterzegel: W: Leeuw. Helmteken: Waaier. L.: s' iohannis       landie. D.: 1298. (CSN 537; DNL)

Huis Avesnes

Jan II

1299-1304

Ruiterzegel a. Wapen: Leeuw. Helmteken: Adelaar. D.: 1299. (DNL 1930) [2]

Ruiterzegel b. Wapen: Leeuw. Helmteken: Adelaar. D.: 1299. (DNL 1930)

Willem III

1304-1337

Ruiterzegel van Graaf Willem III. Aan zijn arm een wapen dat gekwarti­leerd is van Vlaanderen en Holland. Op de helm en op de kop van het paard is een adelaar aangebracht. Dit helmteken heeft Willem IV overgomen van zijn vader Jan van Avesnes die het bewind voerde in Rijksvlaanderen. (A.R.A. den Haag).

Ruiterzegel: Wapen: ¼ van Henegouwen-Holland. Helmteken: Adelaar. L.: S' GVIL DEI : GR[A] . COMITIS : HAYNN : HOLLANDIE : AC : DNI : FR[I­SIE].                        

(A.R.A. den Haag)

Willem IV

1337-1345

1339 Ruiterzegel: Wapen: ¼ van Henegouwen-Holland. Helmteken: Kroon en punthoed met pauweveren. L.: S' GVILLI : COMITIS . HANONIE HOLL : ZELANDIE : AC DNI FRIZIE. D.: 1339.  (Vredius p. 57, V.d. Laars fig. 291.

W.: ¼ Henegouwen-Holland. Gelre fol. 2 (n ° 1723)

Margaretha

1345-1354

Tegenzegels van Margaretha [3]

W: ¼ Henegouwen-Holland. S. Adelaar. L.: X S’ MARGARETHE : DI : GRA : ROMANOR: IPATCIS : SEMP : AUGUST X COMITISSE : HANONIE : HOLLANDIE : ZELANDIE : ET : DOMINE FRIZIE.

W: ¼ Henegouwen-Holland. S. Adelaar. L.: X  S’ MARGARETHE : COMIT : HAYN : HOLL : ZEEL : AC : DNE FRIZIE:.

Huis Wittelsbach

Willem V

1354-1358

W.: ¼: 1 & 2: Wittelsbach; 2 & 3: ¼ Henegouwen-Holland.

S. Dubbele adelaar

L.: S’DUC ‘GUILLI DE BAVAR’COM [………] DNI FRISE.

1356

Albrecht

1358-1404

Wapen van Graaf Albrecht in het wapenboek Gelre. Op de helm een rode kroon waaruit een pauwestaart steekt. Het bijschrift "Die Htoge van Hollant", noemt de hertogstitel van Beieren die Albrecht droeg. (K.B. Brussel Ms. 15652-56 fol. 83 r ).

Tegenzegels van Albrecht [4]

W.: ¼: 1 & 2: Wittelsbach; 2 & 3: ¼ Henegouwen-Holland. S. Dubbele adelaar. L.: ALBERTUS DI GRA COM PALATIN RENI DUX BAVAR COM HANN  HOL  ZELA & DNS FRISIE

W.: ¼: 1 & 2: Wittelsbach; 2 & 3: ¼ Henegouwen-Holland. S. Dubbele adelaar ALBERTUS DEI GRATIA PALATINUS RENI BAVARIE DUX GUBERNATOR COMITAT…. HANONIEHOLLANDIE ZELANDIE AC DOMINII FRISIE

Wapen van het Hoogheemraadschap Delfland,

Aan het Gemeenlandshuis van Delfland, gebouwd 1505.

 Oude Delft 167, Delft.

Dit wapen is dus al bekend vanaf 1505 maar werd  pas officieel aangenomen 15.09.1819

Het Hoogheemraadschap Delfland is ontstaan in 1289. Het wapen is echter (afgezien van de kroon) van de Hertogen Willem of Albrecht.

Willem VI

1404-1417

Zegel van graaf Willem VI uit 1405. Hierop komt voor het eerst een van takken gevlochten omheining in verband met het wapen van Holland voor. Deze bijzondere figuur, de Hollandse Tuin genoemd, bleef tot 1806 in gebruik. (A.R.A. Den Haag)

1406. Wapenzegel: W.: ¼ Wittelsbach en Henegouwen-Holland. Schildhouder: Leeuw. Pronk-stukken: Tuin. L.: SIGIL WILH DUC BAVAR COM HANN HOL ZEEL & DNI FRIS

Jacoba

1417-1433

¥ Jan IV van Brabant

Wapenzegel van Jacoba van Beieren

W.: ¼ Wittelsbach en Henegouwen-Holland.

S.: Twee leeuwen. Achter het schild Maria met kind.

Pronkstukken: Tuin.

L.: jacob htoginne va beyren gravine van heneg van hollant van zeelt van pont en vrou va vriesl.

Jan III van Beieren

1418-1425

Zegel van  Hertog Johann III. von Straubing-Holland (1422)

Source: Stadtarchiv Straubing, Urkundensammlung 322. Permission granted via e-mail.

1424 Wapenzegel: W.: ¼ Wittelsbach en Henegouwen-Holland.

C. Een kroon en een pauwestaart.

S.: Twee griffioenen. 

L.: s ioh coit palatin reni duc bavar com hanoii holl z zeel.

D.: 1424.

Bourgondische Huis

Filips de Goede

1432-1467

Vanaf de regering van Filips de Goede wordt het wapen van Holland niet meer uitgebreid maar is de wapencompositie die ook in Holland wordt gebruk de wapencompoisitie van de Hertogen van Bougondië waarin geen plaats is ingeruimd voor het wapen van de graven van Holland. In plaats daarvan wordt het oorspronkeilijke wapen van Holland met de rode leeuw weer nieuw leven ingeblazen, nu te beschouwen als het wapen van Holland.

In deze tijd wordt de leeuw opgewaardeerd tot symbool van hertogelijke autoriteit terwijl ongeveer tegelijkertijd de griffioen wordt opgewaardeerd tot symbool van hertogelijk tot aartshertogelijk gezag.

Karel de Stoute

1467-1477

Maria de Rijke

1477-1482

Habsburgse Huis

Filips de Schone

1482-1506

Maximiliaan I 

Regent 1506-1515

Karel V

1515-1555

Filips II

1555-1581

Wapencompositie van Holland ~ 1564

Stadhuis Den Haag,

Op deze gevel zijn verschillende inscripties te lezen :

VIGILATE DEO / CONFIDENTES (wees waakzaam in vertrouwen op God)

ANNO 1565.

NE IUPITER QUIDEM OMNIBUS [PLACET]. (zelfs Jupiter kan niet iedereen tevreden stellen).

De wapencompositie zou echter meer passen bij de souvereine provincie en loopt daar op zijn minst op vooruit. Het zou dan aan het begin van de 17e eeuw geplaatst moeten zijn.

Souvereine Provincie Holland

1581-1795

Foto H.d.V. 2011

Wapencompositie van Holland, ~ 1583-‘84

Tympanon aan de gevel van de Papevleugel van de Lakenhal in Leiden

W.: Holland.

H.: Aanziende traliehelm met kroon en uitkomende leeuw.

S.: Twee aanziende leeuwen..

Het helmteken komt alleen nog voor op een munt, geslagen in 1583 en is waarschijnlijk bedoeld als het helmteken van het wapen van de graaf van Holland in de persoon van Willem van Oranje. Na de moord op Willem van Oranje echter werd niet meer geprobeerd het ambt aan iemand te vergeven en waren de Provinciale Staten van Holland de souverein.

De Lakenhal in Leiden werd in 1641 voltooid en deze wapencompositie in de gevel is dus afkomstig van een ouder gebouw. Inderdaad bevindt de sculptuur zich aan de in 1922 bijgebouwde zgn. Papevleugel van de Lakenhal.

Wapen van Holland gehouden door twee leeuwen. Grenadiers­poort Den Haag, 1634.

Vanaf het tweede kwart van de 17e eeuw tot het begin van de 20e eeuw werd blijkbaar afgezien van het gebruik van een wapencompositie met twee leeuwen als schildhouders zoals gebruikelijk bij de wapens van de overige souvereine provincies. In plaats daarvan werd het wapen, gehouden door een gewapende leeuw, geplaatst binnen de Hollandse Tuin behangen met de wapens van de belangrijkste Hollandse steden. Deze wapencompositie komt eerder voor als de wapencompositie van de Stadhouder van Holland, waarbij het prinselijk wapen wordt gehouden door de gewapende leeuw. Ten tijde van de Stadhouderloze tijdperken werd dit vervangen door het wapen van Holland.

1e Stadhouderloze Tijdperk

1650-1672

Vignet op een “Ordre ende Regelement vanden Hove van  Hollandt ende West-Friesland” , 1669

W.: Holland.

K.: 3 en 2. 

S.: Leeuw met zwaard binnen Hollandse Tuin waarop de wapens van de Hollandse steden

Tweede Stadhouderloze Tijdperk

1702-1747

Plakkaat van de Staten van Holland en West-Friesland. 17.07.1730

Zelfde stempel als voor

W.: Holland.

K.: 3 en 2. 

S.: Leeuw met zwaard binnen Hollandse Tuin waarop de wapens van de Hollandse steden

Plakkaat van de Staten van Holland en West-Friesland, 22.12.1733

Zelfde stempel als voor

W.: Holland.

K.: 3 en 2. 

S.: Leeuw met zwaard binnen Hollandse Tuin waarop de wapens van de Hollandse steden

Na het verjagen van Stadhouder Willem V verscheen het wapen van Holland opnieuw:

Publicatie van de ‘Provisionele Repraesentanten van het Volk van Holland’.

06.03.1795

Zelfde stempel als voor

W.: Holland.

K.: 3 en 2. 

S.: Leeuw met zwaard binnen Hollandse Tuin waarop de wapens van de Hollandse steden

Bataafse Republiek  

1795-1806

Al spoedig werd het zwaard in de klauwen van de leeuw vervangen door een speer met de patriottische Vrijheidshoed en verscheen de spreuk van de Bataafsche Republiek VRYHEID, GELYKHEID, BROEDERSCHAP, zoals in de kop van het staatsblad van 14 mei 1796. De wapens van de steden aan de Tuin verdwenen.

Plakkaat van de Provisionele Repraesentanten van het Volk van Holland

8 juni 1795

Wapencompositie:

W.: Holland.

S.: Leeuw met vrijheidshoed binnen Hollandse Tuin. (A.R.A. Den Haag,)

Klein embleem van Holland 1795-1806

Koninkrijk der Nederlanden

Provincie Zuid-Holland

1840- nu

Aan het begin van de twintigste eeuw werd een voorstel door T. van der Laars gedaan tot het herstel van de wapencompositie, aangevuld met de wapenspreuk.

Onwerp wapencompositie van Zuid-Holland, 1913[5]

Tenslotte werden in 1947 aan het wapen van de Provincie Zuid-Holland, die het wapen van Holland gebruikte vanaf 1840, toch schildhouders toegevoegd. Deze keer waren het Hollandse Leeuwen en dus rood gekleurd.

Wapencompositie van Zuid-Holland dd. 28.02.1947

 in het register van de Hoge Raad van ADel, Den Haag

K.B. van 28 Februari 1947 nr. 56

Wij Wilhelmina, bij de gratie Gods. Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

            Beschikkende op het tot Ons gerichte request van Gedeputeerde Staten der provincie Zuidho­land, daartoe gemachtigd door de Staten dier provincie, om bevestiging in het gebruik van het door deze provincie gevoerde wapen;

            Gelet op het besluit van den Souvereinen Vorst van 24 December 1814, No. 32, en op het Koninklijk besluit van 23 April 1919, Staatsblad No. 181;

            Gehoord den Hoogen Raad van Adel;

            Op de voordracht van Onzen Minister van Binnenlandsche Zaken van 20 Februari 1947, Afdeeling Binnenlandsch Bestuur, Bureau Bestuurszaken, No. 1673;

HEBBEN GOEDGEVONDEN EN VERSTAAN:

de provincie Zuidholland te bevestigen in het gebruik van het door haar gevoerde wapen, waarvan de beschrijving luidt als volgt:

            In goud een leeuw van keel, getongd en genageld van azuur

            Het schild gedekt met eene gouden kroon van vijf bladeren en vier paarlen en ter wederzijde gehouden door een leeuw van keel.

            Onze Minister van Binnenlandsche Zaken is belast met de uitvoering van dit besluit.

Coll.He.

Soestdijk, den 28 Februrai 1947

                                                          WILHELMINA

DE MINISTER VAN BINNENLANDSCHE ZAKEN,

(get.) WITTEMAN

In 1959 werd aan de wapencompositie van 1947 de wapenspreuk VIGILATE DEO CONFIDENTES toegevoegd

Wapencompositie van Zuid-Holland zoals vastgesteld bij K.B. van 30 december 1959.

K.B. van 30 december 1959 N° 15

Wij Juliana, bij de gratie Gods, Koningin der Nederlanden, Prinses van Oranje-Nassau, enz., enz., enz.

            Op de voordracht van Onze Minister van Binnenlandse Zaken

van 21 december 1959, Nr. 28599, Directie Binnenlands Bestuur, Afde­ling Bestuurszaken, Bureau Kabinetszaken;

            Gezien het verzoek van Gedeputeerde Staten der Provincie Zuidhol­land van 6 juli 1959 tot toevoeging van een wapenspreuk aan en tot aanvulling van de beschrijving van het wapen dier provincie;

            Gelet op het besluit van de Soevereine Vorst van 24 december 1814, Nr. 32 en op het Koninklijk besluit van 23 april 1919 (Stb. Nr 181);

            De Hoge Raad van Adel gehoord;

HEBBEN GOEDGEVONDEN EN VERSTAAN:

de beschrijving van het wapen der provincie Zuid Holland, in het gebruik waarvan die provincie bij Koninklijk Besluit van 28 februari 1947, Nr 56, werd bevestigd, zal luiden als volgt:

            "In goud een leeuw van keel, getongd en genageld van azuur.

            Het schild gedekt met een gouden kroon van vijf bladeren en vier paarlen en ter wederzijde gehouden door een leeuw van keel, getongd en genageld van azuur.

            Wapenspreuk: "Vigilate Deo Confidentes" in latijnse letters van keel op een lint van goud".

            Onze Minister van Binnenlandse Zaken is belast met de uitvoering van dit besluit.

Soestdijk, 30 december 1959

(get.) JULIANA

DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN,

E.H Toxopeus

Foto H.d.V. 27.07.2003

Wapen van Zuid Holland volgens het K.B. van 30 december 1959

aan de gevel van het Provinciehuis in ’s Gravenhage.