De Hollandse Tuin is een ornament bestaande uit de afbeelding van een ronde gevlochten omheining aan de voorkant afgesloten met een hekje. Hij is een uitvinding van Willem van Oostervant, (*1365-†1417) zoon van Graaf Albrecht van Holland, die hem gebruikte als de versierselen van een door hem gestichte Orde van de Hollandse Tuin. [1]

Van de Orde van de Hollandse Tuin zijn geen statuten overgeleverd  maar de naam van de stichter wel en ook is bekend wanneer de orde bij benadering is ontstaan. Willem VI, toen nog Willem van Oostervant bestelde herhaaldelijk het ordeteken bij goudsmeden om het aan aanzienlijk gasten te kunnen schenken. In 1390 is bij zijn uitgaven genoteerd: “Item miinen here van Oeservant ghelevert, doe hi in Ingheland was inden herfst anno XC, een tuyn van siinre oerdene, die hi voert gaf den hertoge van Lanchaster (...) facit XLIII s VI d. gr.” [2]

De orde is echter eerder gesticht dan in de herfst van 1390, want de eerste uitreiking van de versierselen die is gevonden is die aan de echtgenote van de stichter, Margaretha van Bourgondië, in 1387. [3]

Vanaf 1387 tot 1418 zijn er 83 personen in de Orde van de Hollandse Tuin opgenomen. Deze zijn met naam en toenaam bekend en zijn afkomstig uit alle delen van West-Europa waarbij het zwaartepunt toch in Holland en Friesland ligt. [4]

Dat het ordeteken een halssieraad was, weten we al van de eerste uitreiking in 1387: op 3 october van dat jaar is de betaling geboteerd aan Jacomart Pierchen, de goudsmid in Bergen (Henegouwen), wegens een gouden Tuin, “ die mijn vrouwe van Oestervant om horen hals draghen soude” [5] Uit het feit dat een clip aan de voorzijde (het hekje) noodzakelijk was om het sierraad aan en af te kunnen doen valt af te leiden, dat het als ene staande kraag om de hals sloot..

Willem VI zelf is met zo’n halssierraad afgebeeld op de zgn Gravenreeks in het stadhuis van Haarlem uit het 4e kwart van de 15e eeuw.

Willem VI met Hollandse Tuin

Gravenreeks Stadhuis Haarlem ~ 1475

Willem, eenmaal graaf van Holland, versierde niet alleen de tijdens zijn regering geslagen munten met de Hollandse Tuin; ook op zijn wapen, helmteken en wapenzegel stond er een. Een verwijizng naar het eerste staat in de grafelijke rekeningen van 1398-’99: “ hem bij Jan van Beest so wordn besteet Dyrc den Mailtre (= schilder, wapenschilder) inden Hage te maken zes grote blasoen van miins heren wapen mitten getimmer (=helmteken) ende mitten tuyn. [6] Zegels van Willem VI waarop het ordeteken is aangebracht, zijn er uit de jaren 1405-’07 en 1412-‘15. Verder vermelden de rekeningen dat graaf Willem een gouden drinkbeker met deksel uit zijn persoonlijk bezit aan de voet liet versieren met de Tuin, voordat hij hem aan zijn neef, de hertog van Brieg (in Silezië) gaf.. [7]

Na de dood van Willem VI werden nog maar een jaar nieuwe leden van de Orde door Jacoba van Beieren aangenomen. De laatsten die deze eer te beurt viel waren vijf mannen uit de entourage van Jacoba, een ‘Jonkheer uit Bourgondië’ en vier engelsen. [8] Hoe lang daarna het ordeteken nog is gedragen is niet bekend. misschien tot aan de capitulatie van Jacoba voor Filips de Goede in 1428 of mogelijk tot zij officieel afstand deed van de graafschappen Holland, Zeeland en Henegouwen (1433). In ieder geval is Willem van Beieren-Schagen, een halfbroer van Willem, op zijn grafmonument in Schagen afgebeeld met een helm waarop de Hollandse Tuin als helmteken voorkomt.

Onder het bewind van Filips de Goede werd de orde vervangen door de vermaarde Orde van het Gulden Vlies, gesticht 1430.

Zegel van Willem VI, 1412

W.: ¼ Wittelsbach en Holland-Henegouwen. S.: Leeuw binnen Hollandse Tuin. L.: sigill wilh duc bavar com hann hol zeel & dni fris. D.: 1405-1407 / 1412-1415. (Vredius p. 60.)

Jacoba van Beieren

*1401-†1436

1417-1433

1 ¥ 1415 Jan van Touraine †1417

2 ¥ 1418-1419 Jan IV van Brabant

3 ¥ 1423 -1428 Humphrey van Gloucester

4 ¥ 1434 Frank van Borssele

Zegel van Jacoba van Beieren

Wapenzegel: W.: ¼ Wittelsbach en Henegouwen-Holland. S.: Twee leeuwen. Achter het schild Maria met kind. Pronkstukken: Tuin. L.: jacob htoginne va beyren gravine van heneg van hollant van zeelt van pont en vrou va vriesl.

Zegel van Jacoba van Beieren, 1419

Het wapen gedeeld van de blazoenen van Jan van Brabant en Jacoba. Leeuw als schildhouder en Hollandse Tuin.

Het Wapen van Jacoba van Beieren in de Grote of St. Bavokerk Haarlem. Dorsaal van de koorbanken.

Het wapen op een ruitvormig schild. Onderaan de Hollandse Tuin die ook op het zegel van Jacoba stond. De hertogelijke kroon dateert het wapenbord op het eind van de 15e eeuw.

Æ Zie afbeelding in de kop van dit artikel.

Zegel van Jacoba van Beieren

Aan een Alkmaars privilege, 1426

Gekroond monogram binnen de Hollandse Tuin.

Helm en helmteken van Willem van Beyeren-Schagen, bastaardzoon van Albrecht †1473

Op zijn graf in de Grote kerk van Schagen, 1473

Weliswaar ontstond er na Jacoba van Beieren geen nieuwe aanwas van dragers van het Ordetken meer, de Hollandse Tuin als symbool bleef wel degelijk bestaan. Daar is natuurlijk ten eerste het graf van Willem de Bastaart (ridder sinds 1398) maar ook Conrad Grüneberg beeldt het ordeteken nog af in zijn vermaarde wapenboek van 1483.

Hollandse Tuin, 1483

Zoals in Conrad Grünebergs Wapenboek, 1483, fol. 96 v°

Daarna ontwikkelt de Tuin zich langzamerhand duidelijker tot het symbool van het grondgebied of territorium van Holland wat de naam tuyn trouwens ook al suggereert. Hieraan werden andere symbolen toegevoegd naar gelang de (Hollandse) instantie die er gebruik van maakte. Zo zijn er Hollandse Tuinen met het wapen van Holland voor de uitvoerende macht, met de Hollandse Leeuw gewapend met een zwaard voor de gewapende macht en met een maagd met een stadswapen voor een stedelijke bevolking in Holland.

í Een symbool voor het territorium is zeldzaam in de Europese Heraldiek. Een Middeleeuws voorbeeld (uit Sicilië) is een boom, overgenomen van de Phoeniciers die weer een voorbeeld hebben genomen aan de Mesopotamische rijken. In het verre Oosten komt ook wel een bergketen voor met deze betekenis. Sinds de 19e eeuw wordt het territorium vaak voorgesteld door een kaart van het gebied.

Tijdens de regering van Filips de Schone (†1506) verschijnt de Hollandse Tuin op een legpenning van de Hollandse Rekenkamer, gesticht 1447. Hierop is het wapen van Holland omgeven door de Hollandse Tuin.

Legpenning van de Hollandse Rekenkamer, 1505

Wapen van Holland, Tuin

Jeton van de Hollandse Rekenkamer, 1542 [9]

Gewijzigd omschrift

Keten van het St. Joris- of Voetboogschuttersgilde, 1510 - 1530

Amsterdams Historisch Museum inv.nr. KA 13963

De schakels bestaande uit de Hollandse Tuin, de middelste met een uitkomende leeuw zoals het helmteken van Willem de Bastaard.

Middelste schakel

In 1425 besloten de edellieden Spiering en Aalburg van het Schuttersgilde St. Joris van Heusden (opgericht in 1356) Jacoba uit haar gevangenschap in Gent te bevrijden. Zij slaagden erin haar te ontmoeten en met haar werd een ontsnappingsplan gemaakt en uirgevoerd.

??  Vanwege de rol die het schuttersgilde bij haar bevrijding speelde zou de keten, thans in Amsterdam bewaard, als dank door Jacoba geschonken kunnen zijn. Noch over ‘Spiering en Aalburg’, noch over het Heusdense gilde is echter iets te vernemen en ook de manier waarop het stuk dan in Amsterdam terechtgekomen zou zijn is onbekend. ??

Nederlandse/Dordse Maagd met lauwertak en wapen van Dordrecht, binnen de Hollandse Tuin.

St. Janskerk Gouda ~ 1560

Op een landkaart, 1560

Zilveren Rekenpenning, 1573

Nederlandse Maagd binnen Tuin. LIBERTAS PATRIÆ 1573 en wapen van Holland

Droogzegel van Holland

aan een acte uit 1574. (Nationaal Archief Den Haag.)

Leeuw met vaandel van Holland binnen de Hollandse Tuin.

Jeton van de Hollandse Rekenkamer  ~1575 (?)

Leeuw met vaandel van Holland binnen de Hollandse Tuin.

Omschrift: DA VIRTUTEM CONTRA HOSTES TVOS ([Dit] Geeft kracht tegen uw vijanden)

Geuzenpenning.

Voorzijde: Vrijheidshoed, libertas avrea, 1575. L.: cvivs moderatvr habenas ratio •.  Keerzijde: Ongekroonde Neder­landse leeuw met zwaard en schild waarop een gekroonde leeuwenkop, binnen een Tuin. L.: secvrivs  bellvm  pace  dvbia •. (K.P.K. Leiden). 

Droogzegel Holland, 1576.

(Hollandse) leeuw binnen een Tuin, kroon, omschrift.

1581. Vignet op het titelblad van het “Placcaert van de Staten Generael van de ghevnieerde Nederlanden. In ´s Gravenhaghe den sesentwintichsten Julij m.d.lxXxi.”

Met zwaard gewapende leeuw binnen de Hollandse Tuin. Embleem van de Hollandse strijdkrachten.

Foto H.d.V. 2007.05.20

1598 Hollandse Leeuw met zwaard binnen de Hollandse Tuin.aan de gevel van de Waag aan het Spaarne in Haarlem.

De Nederlandse Maagd binnen de Hollandse Tuin 1600

Op: De Slag bij Nieuwpoort op 2 juli 1600. Gravure uit 1602 van Floris Balthasar (1562 ca - 1616). Atlas van  Stolk nr. 1084. U.B.Leiden COLLBN 009-14-004. (Foto U.B. Leiden)

Gekroonde rode/gouden leeuw in Hollandse Tuin.

Glasraam in de Grote Kerk van Edam, 1606.

Op dit deel van het raam waarop verder nog de wapens staan van de 32 stemhebbende steden van Holland, staat het symbool dat geassocieerd moet worden met de gewapende macht van het gewest Holland. Dit bestaat uit de Hollandse leeuw, gewapend met een zwaard, later aangevuld met een bundel pijlen in zijn linkerklauw, staande binnen de Hollandse Tuin.

Zowel  het zwaard als de bundel pijlen ontbreken in het overgebleven glas, al zou op één van de stukken nog een pijlpunt te zien zijn.[10]

Mogelijk tengevolge van de branden van 1642, 1643 en 1699 en door restauraties in de 18^e, 19^e en 20^e eeuw is het oorspronkelijke symbool van de Hollandse krijgsmacht in Edam niet in zijn geheel bewaard gebleven. Het bovenste deel met de kroon en het middendeel met de leeuw en het onderste deel met de Tuin horen duidelijk niet bij elkaar: het middendeel niet omdat de middelste raamtracering ontbreekt en het onderste deel niet omdat het zeer afwijkend van kleur en stijl is, de Tuin bovendien ronder dan de Tuin in het middendeel. Hieraan zijn mogelijk de restauraties door L.E. Visser in de 18^e eeuw en die van H. Lol in 1829 en van M.W. Savrij in 1864 debet.

De Hollandse Leeuw in de Tuin en daarboven een kroon is eveneens te vinden op een droogzegel op een document uit 1576. Dit zou impliceren dat ook het Edamse raam uit deze tijd stamt omdat het symbool in 1581 al aangevuild was met een zwaard waarbij de kroon kwam te vervallen.

Een soortgelijk raam uit 1594 bevond zich in de St. Jacobskerk in den Haag maar is thans verloren. De beschrijving daarvan luidt:  ”daerinne het wapen van Holland en Westvriesland, verbeeldende den Hollandschen Tuin, in behoorlijke vorm en grootte, ende met zijn versierselen van compartement, ook alle wapenen van de steden van Holland en Westvriesland, zooals op ordre in de vergaderingen van de Staten verschijnen.” [11]

Hollandse Tuin met gewapende leeuw

Frans Hals museum Haarlem, eertijds oudemannenhuis, 1608

Nederlandse/Dordse Maagd met lauwertak en wapen van Dordrecht, binnen de Hollandse Tuin, 1618

Aan de Groothoofdspoort in Dordrecht

Foto Corina van Holstein

Wapen met gewapende  leeuw en Hollandse Tuin

op een gevelsteen in de Jansstraat 63A in Haarlem. (1618 ca)

Plaats: Op de 1e verdieping van de Jansstraat 61, 63 en 63a  in Haarlem met links wapensteen van Holland, midden een mansportret en rechts een wapensteen van de familie Schatter

Materiaal : Zandsteen

Afmetingen : ~ 72  ´ 90  cm

Geschiedenis: De drie panden Jansstraat 61, 63 en 63a zijn uitbundig van gevelstenen voorzien. Tegenwoordig zijn de huizen van elkaar gescheiden, maar oorspronkelijk vormden zij één huis. De serie gevelstenen bestaat uit twee vrouwen- en één mansportret, geflankeerd door de wapens van Haarlem, Amsterdam, Leiden, Den Haag, Holland en tenslotte het wapen van de familie Schatter. Johan Herculesz Schatter was bierbrouwer en eigenaar van brouwerij 'De Gecroonde Ruyt' aan het Spaarne. In 1618 werd hij tot lid van de vroedschap benoemd en in de jaren dertig van de 17de eeuw is hij enkele malen burgemeester van Haarlem geweest. Daarnaast was hij ook nog lid van de Cloveniersdoelen. Hier bracht hij het tot kapitein en in deze hoedanigheid is hij dan ook op schuttersstukken van Frans Hals terug te vinden. Johan zou de huizen in de Jansstraat hebben laten bouwen. Na zijn dood hebben hier achtereenvolgens gewoond: een burgemeester van Haarlem, Ontvanger der Gemene Landsmiddelen, een pensionaris van Haarlem en secretaris van de Staten van Holland, nog een burgemeester van Haarlem, een schepen van de stad, een garenlintreder, een notaris en procureur, een president van de Arrondissementsrechtbank en een gedeputeerde van de Staten van Holland. In 1873 nam hier gepensioneerd luitenant Blanken, oud minister van Oorlog, zijn intrek. Ontegenzeggelijk hebben de bewoners van het perceel door de eeuwen heen in hoog aanzien gestaan. [12]

Vlag met Generaliteitsleeuw binnen Hollandse Tuin.

Op een schilderij van Hendrik Cornelisz. Vroom, 1620-’30.

Coll. Westfries Museum, Hoorn inv. nr. 15220

Het vignet stelt de Hollandse Tuin voor met op de heining de wapens van de Hollandse steden (o.a., Amsterdam, Alkmaar, Enkhuizen, Hoorn, Haarlem, Leiden, Dordrecht, Gouda, Woerden, Delft). In het midden de Nederlandse leeuw met het zwaard en het wapen van Willem I van Oranje. Het vignet betekent: De strijdkrachten van Willem van Oranje, bevelhebber van Holland. Het stuk betreft een ordonnantie van de admiraliteit van Holland of Rotterdam.

Het vignet moet dateren uit de periode 1572-1581, het eerste jaar zijn benoeming tot stadhouder en admiraal van Holland en Zeeland, het laatste jaar zijn vogelvrijverklaring en royement uit de Orde van het Gulden Vlies. 

1627-’47 Gevelsteen met een ongekroonde leeuw met zwaard en pijlen,

staande binnen de Hollandse Tuin.

Afkomstig van de voorgevel van het Ammunitiehuis der Admiraliteit op de Maze aan de Hoogstraat, noordzijde. Zandsteen, 61,5 Î 52,0 Î 11,5  cm; 58 kg.  Coll. Historisch Museum Rotterdam inv. nr.  10001 (Foto Website RHM, 2006)

Gekroond wapen van Holland binnen de Hollandse Tuin, 1634

Op: Approbatie van den hove van Hollant Nopende het prefereren van renten ende Custing paeyen. Gouda

1649. Vaandel van de Hoornse Schutterij.

Detail van een schilderij uit 1649 van Jan Albertsz Rotius in het Westfries Museum, Hoorn; inv. nr. 01380.

Op de paradekant een gouden gekroonde Statenleeuw met zwaard en (niet zichtbare) pijlbundel,  staande binnen de Hollandse Tuin alles op een wit veld omgeven door een gouden krans.

Collectie:  Westfries Museum

Inventarisnummer:  01380

Opschrift_merk: 'J.A.Rotius fecit Ao 1649'; geschilderd; linksonder

Jaar:1649

Schilder: Rotius, Jan Albertszoon

Hoornse schutterij:

Coninck, Seyne (kap); Matemaker, Aryan Allertsz; Neck, Pieter Willemsz van; Coster, Claes Pietersz; Visscher, Jacob Jansz (vaandrig); Bos, Gerrit Martsz; Waerden, Cornelis Dirksz (sergeant); Broer, Jan Meynertsz; Hoogen, Jan Wormboutsz van; Steenhuys, Cornelis Reyertsz; Beek, Isaac van der (korporaal); Kinneman, Hendrik Jansz; Meerhuyzen, Jan Dirksz; Brasem, Willem Cornelisz; Sijvertsz, Claas

Eerste Stadhouderloze Tijdperk

1650 - 1672

Hollandse leeuw binnen een Tuin, wapentrofee in de Grote Kerk van De Rijp, 1657.

Door Pieter Holsteyn. Opdrachtgever was de Staten van Holland.

Lit.: Mens, Pierre & Frank Rosen: Rijper Glazen

Uitgave van de Stichting tot verbreiding van het Rijper Cultuurgoed, De Rijp. ISBN 9090140700

Leeuw en Tuin

Op een deurkalf  boven een huisdeur in Broek in Waterland (N.H.)

Kussenovertek Gecommitteerde Raden van Holland, ~1680

Rijksmuseum Amsterdam, BK 15987

Tweede Stadhouderloze Tijdperk

1702-1747

Bataafse Republiek  

1795-1806

Hollandse Leeuw met Vrijheidshoed

Op de leeuw van de Burcht in Leiden, door Rombout Verhulst 1662

Aan de andere kant het wapen van Leiden.

Deze kant is waarschijnlijk na 1795 toegevoegd.

De Nederlandse Maagd binnen de Hollandse Tuin [13]

Op deze prent is de Hollandse Tuin geevolueerd tot de Nederlandse Tuin, door de gebruikelijke wapens van de Hollandse steden te vervangen door de wapens van de provincies.